Gazeteci-yazar Yenal Bilgici’nin kaleme aldığı ‘Memlekette Tuhaf Zamanlar’ Doğan Kitap tarafından yayımlandı. İnternet ve toplumsal medyayı hakikat sonrası kavramıyla ele alan Bilgici, “İnsanların temel motivasyonlarından biri bir kümeye ilişkin olma gereksinimi. Ya da kümeden dışlanma, önder tarafından sürülme, tek başına kalma tasası. Kitapta detaylandırdığım çalışmalar, insanların bir şeyin doğrusunu bilse bile yalnızca bu motivasyonla palavrada ısrar ettiğini ortaya koyuyor” diyor.
Yenal Bilgici’yle, internet, toplumsal medya ve komplo teorilerine dair konuştuk.
Hakikat sonrası kavramı medya dünyasını epey yakından etkiledi. Bu kavram özelinde Türkiye’deki tesirlerine dair neler söylersiniz?
Medya, hakikat sonrası kavramının en kıymetli tesir alanı zira halihazırda en büyük öykü merkezi. Toplumsal, şahsî, global fark etmez; tüm kıssalar hala eskisiyle yenisiyle medya vasıtasıyla yayılıyor. Natürel bu yeni çağın gereği olarak, medyanın nelerden yahut kimlerden oluştuğunu da yine tanımlamak gerekiyor. Zira hayat değişiyor. İktidara yakın duran medya ile bağımsız yayıncıları tıpkı potaya koyacak mıyız? Kamuoyu şekillendirme gücü olan influencer’lar nerede duruyor? Mesela görüntüleri milyonlarca kere izlenmiş, bazılarının adalet savaşçısı olarak da gördüğü bir hata örgütü önderinin tesir gücü esaslı gazeteleri geçmişken, onu medyaya dahil etmeyecek miyiz? İrtibat Başkanlığı kendi başına bir medya mıdır? Bugünün soruları bunlar. Türkiye açısından daha da sert sorular. Zira hakikat sonrası şartlarının da tesiriyle bizimki üzere kutuplaşmış ülkelerde, medya daha büyük bir uğraş alanı.
‘BİR HABERİN BİRİNCİ DUYDUĞUMUZ VERSİYONUNA İNANMAYA EĞİLİMLİYİZ’
İnsanlığın hakikatle ilgisini etkileyen ögeler neler? Bu alakada aksaklıklar beraberinde neleri getirdi?
Ancak filozoflar ve şairler bu soruya hakkıyla yanıt verebilir. Ben kendi adıma, ‘Memlekette Tuhaf Zamanlar’da yer verdiğim bir iki örnekten bahsedeyim. İnsanların temel motivasyonlarından biri bir kümeye ilişkin olma muhtaçlığı. Ya da kümeden dışlanma, başkan tarafından sürülme, tek başına kalma tasası. Kitapta detaylandırdığım çalışmalar, insanların bir şeyin doğrusunu bilse bile sadece bu motivasyonla palavrada ısrar ettiğini ortaya koyuyor. Bugünkü seçmen motivasyonu tartışmalarına ve bu motivasyonun değişik formlarda tezahür ettiği sokak röportajlarına bu gözle bakabiliriz. Sonra duygusal nedenlere bağlanamayacak birtakım yapısal arızalarımız da var. Örneğin bir haberin birinci duyduğumuz versiyonuna inanmaya eğilimliyiz. Bu versiyonun palavra olduğu ortaya çıksa bile inancımızı değiştirmek birden fazla vakit mümkün olmuyor. Tekrarlanan bildirilere inanma eğilimimiz de yüksek. Bir haber, hatta tweet fotoğrafla, grafikle sunulmuşsa ona inanma ihtimalimiz bile daha yüksek. Bugün üzerimize yağan birçok haberin ve bildirinin palavradan, yanlıştan ibaret olduğunu düşünürsek, vahim eğilimler bunlar. Palavralara karşı bağışıklığımız yok.
İnternetin hakikat kavramı üzerindeki tesirini hem olumlu hem olumsuz manada okumak mümkün mü? Dijitalleşmenin her geçen gün hızlandığı bir dünyaya dair yorumunuz nedir?
Biz bir değişim çağında yaşıyoruz. Lakin Gutenberg’in matbaasının tesirleriyle kıyaslayabileceğimiz bir değişim bu. İçinde yaşadığımız için gereğince fark edemiyoruz lakin internetin öncesi ve sonrasının birebir olması mümkün değil. Hele internet artık taşınabilir telefonlar vasıtasıyla toplumların kılcal damarlarına dek yayılmışken… Bugün iki temel sıkıntımız var: Sürat ve hacim. O kadar çok bilgiye, habere ve bu ortada palavraya maruz kalıyoruz ki, bunları makul bir formda ayıklamamız mümkün değil. O denli bir vaktimiz da yok, mecalimiz de, bunu başaracak donanımımız da. Düşünün ki, her gün üç yüz küsur milyar e-mail yazılıyor. Toplumsal medyanın, haberlerin hacmi inanılmaz ve tüm bunlara harikulade bir hızla maruz kalıyoruz. O yüzden de birinci duyduğuna, daha gösterişli olana, daha makul görünene inanma eğilimleri artıyor. Kutuplaşma da artıyor.
Memlekette Tuhaf Vakitler, Yenal Bilgici, 224 syf., Doğan Kitap, 2022. Hakikat sonrası kavramı birebir vakitte hislerle gerçekler ortasındaki ilgiyi de tartışmaya açıyor. Gerçeklerin yerini hisler ve manipülasyonlar mı aldı?
Gerçekler yerinde duruyor lakin kamuoyunun şekillenmesinde giderek daha az prestij görüyorlar. Harikulade bir erozyon bu ve çok süratli gerçekleşiyor. Oxford Sözlüğü, hakikat-sonrası kavramını birinci kere tanımladığında “kamuoyunu şekillendirmede vakıların yerini hislerin aldığını” söylerken bu suratı muhtemelen öngörmemişti. En sıcak örnekleri, bugün yaşanan, Rusya’nın başlattığı ve sürüklediği savaştan görüyoruz. Ukrayna’daki savaştan gelen haberlerin büyük kısmı öncelikle bir öykü kurmayı ve kitleleri ona inandırmayı hedefliyor. Alışılmış artık hayatlarını savunmaktan öbür bir kederi kalmayan Ukraynalıların ayrıyeten bir öyküye gereksinimleri yok lakin Rusya hala hisler üzerinden kitleleri etkilemeyi hedefleyen bir haber mühendisliğine devam ediyor. Putin Rusya’sı bu bahislerin en değerli uzmanıdır zati.
‘DİRİLİŞ ERTUĞRUL VE PAYİTAHT ABDÜLHAMİT ÜZERE DİZİLER HAKİKATİ EĞİP BÜKMEKTEN HİÇ ÇEKİNMİYOR’
Dizi ve televizyon kesimi Türkiye’de epey gelişti ve dünya pazarında bir yer edindi. Bu durum tıpkı vakitte bir tartışma alanı da oluşturdu. Bilhassa televizyon hala çok revaçta ve gerçeklik algısını değiştirme noktasında değerli bir araç. Bu araç günümüz insanını nasıl etkiliyor?
Türkiye geneli itibariyle bir televizyon toplumu. Hala. İstatistikler, bilhassa gelir seviyesi düşük kısımların televizyonla en çok haşır neşir olan kesim olduğunu ortaya koyuyor. Siyasi iktidar bunun farkında ve büyük ölçüde devlet televizyonu üzerinden kendi tezlerini büyük bir hırsla işliyor. En çok da televizyon dizilerinde yapıyor bunu. Diriliş Ertuğrul ve Payitaht Abdülhamid üzere diziler, iktidarın tezlerini halka sunmak için aktüaliteyle paralel mevzuları ele alıyor ve hakikati eğip bükmekten hiç çekinmiyor. Bunlar Erdoğan’ın da sitayişle bahsettiği ve seyredilmesini önerdiği üretimler.
Yüzyıllardır komplo teorileri tartışılır ve taraftar bulmakta zahmet çekmez. Bugünün kaidelerinde komplo teorilerinin kitleler üzerindeki tesirleri nelerdir?
İnternet ve toplumsal medya, komplo teorilerine yeni bir hayat alanı sundu. Toplumsal hayatın marjlarında dolaşan ve birçok insanın haberdar olmadığı kanılar, bir anda anaakıma eklenmeye başladı ve süratle sirkülasyona girdi. En yeni örneği pandemi. Bilhassa aşılar üzerinden çok tuhaf teoriler üretildi. Bir yandan, hükümetlerin aldığı pandemi tedbirlerine reaksiyon de komplo teorileriyle büyüdü ve sistem zıtlığıyla birleşti. Siyasi açıdan kaygan bir taban var. Örneğin Trump’ın hala canlı seçmen tabanı değerli ölçüde komplo teorileriyle besleniyor. Bizdeki iktidar da kökenleri itibariyle komplo zihniyetine çok yatkın. Bu zihniyet bazen toplumda da karşılık buluyor. Yaygın bir örnek olarak “Lozan’ın bilinmeyen maddeleri” palavrasını düşünebiliriz.
Siyaset, geçmişten bugüne gelen pratiklerinde değişiklikler yaşadı. Toplumsal medya kanalları, dijital yayınlar derken farklı bir alanda etkinleşti. Bu da beraberinde birtakım meseleler getirdi. Sizce, yeni dünyada siyaset nerede konumlanıyor?
Her siyasi aktör kendine bir anlatı arıyor. Bu ezelden beri bu türlü. Artık dijitalleşen dünyada farklı ve yeni anlatı teknikleri var. Örneğin TikTok bile bir yeni model. Bizde şimdi mahcup bir formda kullanılmaya başlansa da bilhassa Batı’daki politikler bu mecralara hırsla daldı. O meşhur Z jenerasyonuna ulaşılacaksa bu yeni yollar denenecek, orası kesin. Bir de artık Rusya ve Çin’deki iktidarların denediği yol var elbette: Bu mecraları tümden kendi başlarına nazaran şekillendirmek, temel olarak da sınırlamak. Biz şu an ortadayız. İki tarafa da meyletme potansiyelimiz var.
Okurlarınızı bekleyen yeni çalışmalarınız nelerdir?
Algoritmaların hayatımıza tesiri üzerine çalışıyorum. Kurgu olarak da, bir roman var artık sırada.
