Balıkhane Nâzırı Ali İstek Bey’in hayatına dair elimizde çok bilgi olmamakla bir arada kendisinin 1842’de doğup 1928’de vefat ettiği çeşitli kaynaklarda müellif. Yaşıtlarına göre en büyük talihi ailesidir Ali İstek Bey’in. Babası Mehmed Ağa bir debbağ, annesi ise II. Mahmud’un kızları Hatice ve Atiye Sultanların başkalfasıdır.
Ali İstek Beyefendi eğitimini tamamladıktan sonra memuriyet hayatına atılır. Bir sürü yerde vazife alsa da içlerinden en uzun ömürlüsü balıkhane nâzırlığı olur. İsmi de aslında buradan gelir.
Onu günümüze taşıyan temel şey ‘Eski Vakitlerde İstanbul Önemli’ isimli yapıtıdır. Şair Mehmed Galib Bey’in dayanağıyla tefrika halinde yazılan bu eser, 17 Kasım 1919-25 Nisan 1921 tarihleri ortasında Peyâm, Peyâm-ı Sabah, Alemdar üzere gazetelerde yayınlanır.
Eseri yayıma hazırlayan isimse Ali Şükrü Çoruh’tur. Kitabın birincinin yapılan akademik baskısı genel okur için zorlayıcı kabul edildiğinden ilerleyen yıllarda sadeleştirilmiş yeni bir baskısı daha yapılır. Bu baskıya açıklayıcı dipnotlar ve birtakım başlıklar ek edilir ve Ali İstek Bey’in anlattıkları okurların zihinde daha kolay canlansın diye çeşitli görsellerle desteklenir.
BİR SOKAK REHBERİ
Günümüz tarih çalışmalarında hâlâ resmî bir kaynak olarak kullanılan ‘Eski Vakitlerde İstanbul Önemli’, Osmanlı’nın son devirlerine, bilhassa de 19. yüzyılın ikinci yarısına dair bir sürü bilgi içerir. Bu bilgiler ekseriyetle sokakları, insanları mevzu edinir; bayanlar, çocuklar nasıl yaşarlar, serseriler, zorbalar nerelerde vakit geçirirler, Ramazan cümbüşleri nasıldır, hangi esnaf nerede iş fiyat üzere bir sürü sorunun yanıtını kitapta buluruz.
Birbirini besleyen bütün başlıklar bir vakit sonra birleşince ortaya genel bir İstanbul resmi çıkar. Üstelik bu fotoğraf bir Osmanlı romantizmi oluşturma telaşı gütmez, bir sürü eleştiriyi, toplumun kötücül tarafları da rahatça anlatır. Bu tarafıyla özgün kalmaya çalıştığı aşikârdır.
Eski Vakitlerde İstanbul Hayatı, Ali İstek Beyefendi, 570 syf., Kapı Yayınları, 2022. Beri yandaysa yazılanlar bir anı niteliği taşır. Ali İstek Bey’in 86 yıllık hayatında görüp ettiği, konuşup dinlediği şeyleri okuyan bizler hem bölümün sokaklarına, halk kültürüne dair bir sürü bilgi edinir hem de karşılaştığımız çeşitli hadiselere gülümserken buluruz kendimizi.
ESRARKEŞLER, DİLENCİLER, MECZUPLAR
Öne çıkan hususları değerlendirmeye, birinci başlık olan Doğum Âdetleri, Loğusa Cemiyetleri ile başlayalım: Ali İstek Beyefendi evvela ebelere değinir. “Karnı burnunda olursa hamiledir, burnu karnında olursa ebedir,” diye muharrir ve ebelerin özelliklerinden, doğum öncesi hazırlıklarından ve doğum sonrası armağanlarından bahseder.
Akabinde çocuk düşürme konusuna girer. Şuurlu olarak çocuk düşürmek halkça ayıplandığı üzere 1838’de çıkarılan kimi kanunlarca denetim altına alınmaya çalışılır. Hatta çok çocuk sahibi olan ailelerdeki çocuk düşürme hadiseleri bilhassa araştırılır. Mahallenin imamları, muhtarları bu tip hadiseleri ihbara memur edilirler. Tespit edilen şahıslarsa ağır cezalara çarptırılırlar.
Devam eden başlıklarda mahalle kavgalarına, aile içi tartışmalara ve çocukların sokak oyunlarına geçilir. Mahalleler ortası yapılan taş savaşında her yerin ziyan gördüğü, insanların çığlık kıyamet ortalığı yıktıkları söylenir.
Bu çığlıkların bir gibisi de akşam gezmelerinde yaşanır. O vakitler sokak aydınlatması yoktur ve asayiş sıkıntısı yüzünden dışarı çıkan herkesin fener taşıması mecburidir. Çocuklar burada da devreye girerler. İnsanların fenerlerini parçalayıp kaçarlar; karakollar, zabıtlar bin türlü tantana başlar sonra.
Kadınların meskenden çıkamadığı, çoğunlukla konutlarda toplumsallaşabildiği ve akraba ziyaretlerinin bile ayda yılda bir yapıldığı düşünülünce toplumsal hayatın erkeklerin egemenliğinde olduğunu görürüz. Çarşı pazarın durumu, esnafların hali anlatılırken, Ali İstek Beyefendi serserileri, kopukları, esrarkeşleri, meczupları, dilencileri de es geçmez.
Genelde kenar mahallelerdeki birtakım kahvehaneleri mesken tutan bu şahıslar bahtsız, isyankâr olarak tariflenir. Lakin birbirlerini kolladıkları, polise, bekçiye karşı beraberce gayret ettikleri de belirtilir. Kahvehanelerin başköşesine kurulan “kıdemli dede” diye isimlendirilen şahıslar bu hiyerarşinin üstünde yer alırlar. Paranın tahsili, nargilenin hazırlanışı, esrarın ölçüsü vs. onlardan sorulur. Esrarkeşlerin kahvehaneleri sonradan yıktırılsa da sistem yeraltında işlemeye devam eder. Genelde Eyüp’te toplaşan dilencilerle meczuplarsa pis kıyafetleri, tuhaf hareketleriyle derhal fark edilirler. Beşerler onlara hem hayır niyetine hem de başlarından savmak için de para verirler. Ayrıyeten bu kimselerin vakit zaman keramet gösteren ermişler olduklarına dair de bir inanç vardır. Onlara dokunulmamasının sebeplerinden biri de budur. Meczupların bu türlü bir yanının bulunduğu inancı Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin İstanbul ciltlerinde de geçer.
Bunların yanı sıra saray âdetlerini, kibar konaklarını da anlatan Ali İstek Beyefendi, tarikatların İstanbul’a yayılışını, Abdülmecid Dönemi’ne ilişkin kimi olaylarla bir arada bir bir müellif.
Kapı Yayınları etiketine sahip olan ‘Eski Vakitlerde İstanbul Önemli’, geçmişle şimdinin münasebetini kurmak, sokaklarda neler döndüğünü anlamak için okunması gereken kıymetli yapıtlardan biridir. Meraklısına duyurulur.
