Hitit zihin dünyasında ‘büyü’

Esma Reyhan

İnsanlık tarihi kadar eski bir geçmişe sahip olan büyü, tarihî süreç içerisinde çabucak hemen her periyot ve toplumda yaygın bir uğraşı ve güçlü bir toplumsal olgu olarak mevcut oldu. Eskiçağ toplumlarında kelam konusu büyü ve din kavramlarının iç içe geçmiş olduğunu söylemek gerçek olacaktır. Büyünün neredeyse bir kamu hizmeti, büyücülüğün de kamu vazifelisi pozisyonunda olması Hitit toplumsal hayatında çok daha bariz. Bu durum büyünün, bilhassa bilimsel niyetin şimdi gelişmemiş olduğu Eskiçağ toplumlarında değerli bir olgu olduğunu, büyücünün ise hayli ilgi gördüğünü gösteriyor.

Büyü, yalnızca bir büyücü tarafından uygulanan ve büyüyü yaptıran kişiyi emeline ulaşacağına inandırmak için yapılan tuhaf ve anlaşılmaz hareketler ve kelamlar toplamı değildir. Büyü ritüellerinde “büyücü” ya da değişik unvanlar taşıyan büyü icracılarının bilgisi, mahareti, deneyimi ve ilahlarla olan olumlu münasebetlerinin bilinmesi onların tercih edilmesinin sebebi. Bu nedenle, “büyücülerde liyakat aranan bir özelliktir” demek mümkün. Bu türlü bir talep, doğayı gözlemleyen, büyü yaparken kullandığı bitki, maden üzere her türlü gerecin özelliğini bilen ve bu bilgiyi çeşitli karışımları elde etmek için kullanan büyücü modelini yaratmıştır. Bilhassa büyü uygulamalarında rabler ile kurduğu ilgi onlardan yardım alabilecek seviyede olmalı ve ritüel esnasında yaptığı bütün hareketler ve gereçler ritüelin konusuna uygun olarak seçilmelidir. Elbette ritüel için istenen gereçlerin çeşidinin ve ölçüsünün çok olması da büyücünün muvaffakiyetinde tesirlidir lakin bu şart daha çok ritüeli yaptıran kişinin ekonomik durumu ile ilgilidir. Büyünün istenilen sonuca ulaşmamasını bu şartlardan birinin eksikliğine bağlamak ise büyücü için en geçerli sebeptir!

BÜYÜ TIP VE DİNLE İÇ İÇEDİR

Çivi yazılı tabletler, papirüsler, tılsımlar, kutsal kitaplar, Antik Çağ toplumlarının türel evrakları, muska, çeşitli büyü nesneleri, voodoo bebekler, balmumundan ya da çeşitli gereçlerden yapılan figürler, mezar, tapınak ve kurban çukurları hususa ışık tutan materyallerden bazılarıdır.

Büyü, bütün Eski Çağ toplumlarında tıp ve din ile iç içedir. Hastalıklardan kurtulmak ya da rableri şad etmek üzere bahislerde yapılan büyüleri dinden ve tıptan ayırmak mümkün değildir. Büyünün ilgi gördüğü bütün toplumlarda “ak büyü” ve “kara büyü” birebir anda kullanılmış, ak büyü ilgi görmüş, kara büyü ise şiddetle yasaklanmıştır.

Çok çeşitli hususlar içeren Hitit Devlet Arşivi’nde de büyü ile ilgili ritüel metinler epey büyük bir yer tutuyor. Hitit zihin dünyasında büyü, insanın bir yandan doğaüstü güçlerin ziyanlı tesirlerinden korunmaya çalışırken, öteki yandan muhakkak bir tekniği uygulayarak bu güçleri kendi faydasına ve diğerlerinin ziyanına çevirme uğraşıdır. Bu uygulamaların yöneldiği hedef ve elde edilmek istenen sonuç, büyünün niteliğini- uygun (ak) büyü ya da makûs (kara) büyü- ortaya koyar. Hitit kanunlarında;

“(§170) şayet özgür bir adam bir yılanı öldürürse ve öteki bir (adamın) ismini söylerse bir mina gümüş versin ve şayet bir erkek köle (ise) o ölsün”

“(§11) şayet kilden bir insan suretine birisi biçim verirse (bu) büyü(dür) (ve) kral yargı (lar)”

Bu biçimde söz edilen ve karşı tarafa ziyan vermeye yönelik olan hareketler, kara büyü olarak tanımlanır ve hükümdarın mahkemesinde yargılanacak bir cürüm olarak görülürdü. Makûs gayeli büyü yapmanın hata kabul edilmesinin yanında, Telepinu Fermanı’nda da belirtildiği üzere, büyü yapanları bilen ve bildiği halde onu Saray Kapısı’na (KÁ É.GAL) getirmeyen bireyler de birebir biçimde hatalı olarak kabul edilirdi.

Kirlenmenin sebepleri çok çeşitlidir; makus gayeli yapılan büyü, lanet, makûs kelam, makûs lisan, kirletilmiş besin yedirilmesi üzere dışarıdan kaynaklanan, yani oburlarının sebep olduğu, ya da cinayet sürece, arkadaşının başına vurma, kirli unsurlara dokunma, palavra yere yemin etme, bedensel paklığa dikkat etmeme üzere kişinin kendisinin yarattığı durumlardır. Kişinin/nesnenin bunlardan birine maruz kalması sonucunda pek çok istenmeyen durum ortaya çıkar; halk, ordu ve hayvan sürüsü içinde salgın, üzüm bağlarının verimsizliği, aile bireyleri ortasında geçimsizlik, iktidarsızlık, kısırlık, uykusuzluk, kâbus görme, huzursuzluk hali; hatta ölüm!

AK BÜYÜ VE KARA BÜYÜ ORTASINDA…

Büyü toplumda hem kabul görmüş hem de uzak durulması için maddelerle tedbir alınmıştır. Büyünün kabul görmesi de ondan uzak durulması da yapılan süreçlerin gönderildiği maksatla, düzgün ya da makûs güçlerden hangisinin harekete geçirildiğiyle alakalıdır. Bazen “ak büyü” uygulamalarının sonunda birtakım makus güçler harekete geçirilir ve aslında kötülük yapılarak “iyi sonuç” elde edilir. Örneğin “Dandanku Ritüeli”nde bir eşeğe yüklenen salgın hastalık düşman ülkeye taşınır ve ülke salgına maruz kalır. Aslında bu uygulama tam da Hitit Kanunları’nda kara büyü için yapılan tanıma uymaktadır. Salgının temas ettiği materyallerle yüklü eşeğin kirliliği gönderildiği yere taşıyarak hastalık bulaştırması kara büyünün tarifine uyar. Bu büyü metni devlet arşivinde yer almakta ve ak büyü kapsamında değerlendirildiği için uygulanması konusunda bir sakınca görülmemektedir. O vakit hangi uygulama ak büyüdür hangisi kara büyüdür diye bir sorun ortaya çıkar. Hasebiyle ak ve kara büyünün alanları bazen birbirlerine dokunur.

Hitit toplumunda temel ilgiyi gören büyü, çeşitli sebeplerden ötürü kirlenmiş olan kişi (EN/BĒL SISKUR/SÍSKUR) ya da objeyi, kirlilik durumundan “temizlemek, arındırmak” ve kirliliği bir daha geri dönemeyeceği biçimde “uzaklaştırmak” için yapılan “ak/iyi büyü”dür. Kirlilikten yalnızca kurban sahibi değil, onun yaşadığı konut ve halkı, hayvanları, giydiği eşyalar, etrafındaki beşerler yani sahip olduğu her şey birebir biçimde etkilenir. Şayet bu kişi kral ise kirlilik, kraliyet ailesi, tüm ülke ve halkı kapsamaktadır. Bu yüzden büyü ritüelleri yalnızca insanlara değil, kolay objelerden konutlara, kentlere, tüm ülkeye ve hatta yaradanlara bile uygulanır ve hepsinde de emel “temizlemek”tir (parkueš-).

Büyü birebir vakitte toplumsal bir gereksinimdir. Ve bu ritüeller aracılığıyla insanların sorunlarını uzaklaştırmayı görev edinen büyücüler birebir vakitte psikoterapist görevi görerek toplumun rahatlamasına katkı sunarlar. Kimi ritüellerde, ritüeli icra eden uzmana yardım eden vazifeliler de bulunmaktadır. Metinlerde büyü icra eden bayan uzman olarak en çok MUNUSŠU.GI ’yaşlı bayan, büyücü kadın’, erkek misyonlu uzman olarak da LÜAZU ‘kâhin’ görülmektedir. Genel olarak büyü, ekonomik durumları âlâ olan bireyler tarafından yaptırılmaktadır. Lakin daha alt katmandan olan insanlardan da ekonomik durumlarına nazaran gereç istenerek onlara da büyü yaptırma hakkı tanınıyordu:

“Kurban sahibi üst geçer ve bir eşek [sevk ederler]. Şayet yoksul ise o vakit kilden bir eşek yaparlar.”

Büyü ritüelleri, Hitit toplumunda çabucak her hususta büyüye başvurulduğunu gösterir. Çeşitli durumlara maruz kalan Hitit dünyası insanı bir becerikli şahıstan dayanak almak zorunda kalmıştır. Üstesinden gelemediği bahis çok olunca, büyü ritüellerinin uygulama alanı da o derece genişlemiştir. Böylelikle büyü ile uğraşanlar her mevzuda büyü yapmak yerine bir ya da birkaç mevzuda uzmanlaşmışlardır. Örneğin ordu içinde çıkan bir salgının giderilmesi için Ašhella’ya, cinayet işleyen bir kişinin cürmünün günahından arınması için Maštikka’ya gidilmesi üzere. Her ritüel, ritüeli gerçekleştiren bayan ya da erkek vazifelinin sahip olduğu birikimi yansıtır.

‘AK BÜYÜ’ HEDEFİNE NASIL ULAŞIR?

Toplumun ve bireyin yeterliliğine yönelen ak/iyi büyünün gayesine ulaşması için de çeşitli ögeler vardır. Bu ritüelleri gerçekleştiren bireylerin, ilahi güçleri hatta tabiat tertibini kendi tarafına çekme ve bu güçlerden olumlu formda faydalanma eforları ve yetenekleri bu ögelerin başında gelir. Bu bireylerin büyü gücüne inanılması, işinin ehli ve ikna gücü yüksek olması üzere özellikler taşıması da ritüelin hedefine ulaşabilmesi için gerekli şartlardandır. Her ritüel, ritüeli gerçekleştiren bayan ya da erkek vazifelinin stilini yansıtır. Genelde birkaç kurala dayandırılan özel birtakım öğeleri içerir. Bu öğeler, ferdi uygulanışları, gösterilen itina ve kapsamları açısından farklılıklar gösterir. Lakin; bu ritüeller farklı olarak gelişseler de çoklukla, benzeri bir sema doğrultusunda icra edilmektedir.

Hitit büyü ritüelleri, kendi içinde kuralları olan lakin, yapan bireye nazaran de farklılıklar gösteren bir yapıya sahiptir. Hitit toplumsal ömründe büyü ritülleri, uzmanlık alanlarına nazaran hayli varlıklı bir çeşitlilik gösterir. Her felakete karşı yapılan ak/iyi büyü de farklıdır; Öncelikle ritüel hangi hususta yapılacaksa o bireye gidilir, ritüelin yapılacağı uygun bir yer seçilir, bu yer çoklukla yerleşim yeri dışındadır ve pak olması da kaidedir. Ritüeli yaptıran şahıstan, yani kurban sahibinden, ekonomik durumuna nazaran ve ritüelin emeline uygun gereçler istenir; ‘kötülük uzaklara taşınacaksa canlı hayvanlar, yaradanlara sunmak için çeşitli yiyecek ve içecekler, rableri yer altından çıkarmak için ipler, merdivenler, kadınlık sembolü iğ, öreke, erkeklik sembolü, ok, yay üzere malzemeler’. Bu gereçler, ritüelde uygulanan çeşitli metotlar çerçevesinde kullanılır ve elbette ki, bunlar, yeni bir kirliliğe yol açmaması için ritüel esnasında kırılıp, yakılarak, öldürülerek, kesilerek, gömülerek, saklanarak ya da salıverilerek ortamdan uzaklaştırılırlar. Ritüeli yapan kişi, bu gereçlerin bir kısmını yaptığı işin karşılığı olarak alır; ‘kurban sahibi tarafından çıkarılıp atılan elbiseler ya da tarpalli olarak kullanılan bir koyun…’. Ritüelin en değerli kısmı, yaradanlara sunulan adaklardır. Bunlar ne kadar varlıklı ve çeşitli olursa; ritüeli gerçekleştirenin, ilahları kendisine yardım etmeleri konusunda ikna etmesi de o derece kolay olurdu!

ANALOJİ BÜYÜSÜ

Hitit büyücülüğünün en çok kullandığı prosedür Analoji Büyüsü’dür ve bu uygulama “benzetme yoluyla istenilen sonucu elde etme” pratiklerine dayanır. Hitit büyü ritüellerinde tabiatta gözlemlenen pek çok olay analoji/benzetme büyüsü kapsamında kullanılmıştır. Yani analoji büyüsü yapabilmek için tabiatta var olan her şey büyük bir titizlikle gözlemlenmiş ve yapılan çıkarımlar büyü uygulamalarında kullanılmıştır. Bu suretle Hitit büyü ritüellerinde gözlemlenen analojilerin bilimin temelini oluşturabilecek çıkarımlarla dolu olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Örneğin: İncir ve üzümün tatlı olduğu, mayanın hamuru kabarttığı, yerin ve göğün birbirine değmediği gibi…

Analoji kelamla ya da hareketle yahut ikisi birlikte yapılmaktadır. Sembolik olarak yapılan hareketle tabiatta var olan gerçek olaylar ortasında irtibat kurulur; bu ilişki ile “istenmeyen durumdan kurtulmak ya da istenen duruma ulaşmak” amaçlanır. Bu usulü “x’in olduğu üzere y de o denli olsun” formunda formüle etmek mümkündür:

x → bu yağın eriyip gittiği üzere,

y → kötülük de birebir biçimde erisin.

x → bu gümüşün parlaklığı üzere,

y → sizin geleceğiniz de birebir biçimde parlak olsun

Analojilerde de tıpkı Voodoo bebekleri üzere, ziyan verilmek istenen bireylerin figürleri yapılır. Maksattaki kişinin bedenine ilişkin tükürükten, saç telinden ya da tırnaktan bir ölçü alınır ve balmumu ile karıştırılır. Ve bu karışımdan da bir figür yapılır. Bu figür artık kötülük yapılacak kişi ile aynıdır! Ona yapılacak olan her türlü muamelenin düşman üzerinde de gerçekleştiği anlayışına hizmet eden bir uygulamadır. Figür üzerinde ekseriyetle iğne batırma üzere her türlü süreç yapıldıktan sonra balmumu figür, ateş üzerinde eritilir ve şu büyülü kelamlar söylenir:

“Eritmekte olduğum şey mum değil, falanca kişinin ciğeri, kalbi ve dalağıdır.”

Büyü ritüellerinde analoji metodundan öteki metotlar da uygulanmaktadır. Ritüelin sonunda yapılması gereken en kıymetli süreç kullanılan materyallerin yeni bir kirlenmeye yol açmasını önlemek için yok edilmesidir. Bunun gerekliliği kanun unsurlarında söz edilmiştir.

“Eğer bir kişiyi biri arındırırsa, arta kalan şeyleri şayet birinin ekin alanına ya da meskenine götürürse büyü(dür) (ve) kral yargı(lar).”

Bu gereçler sonsuza dek ortaya çıkamayacak formda yok edilmeli ya da saklanmalıdır. Ritüel metinlerde yok etmek çeşitli hallerde olur; çeşitli gereçler kırılmakta, yakılmakta, hapsedilmekte, canlı olanlar öldürülmekte, parçalanmakta, gömülmekte sürülerek uzaklaştırılmaktadır. Yeraltı dünyası da kirliliğin hapsedilebileceği en muteber yerlerden biridir. Ritüel metinlerde kirliliğin insanın bedeninden çıkarılıp, kara toprağın derinliklerine gönderilmesi bütün basamakları ile tasvir edilmiştir:

“(Kirliliği) el bileği parma[klara verdi], parmaklar tırnaklar[a verdi], tırnaklar kara topr[ağa (yeraltına)] verdi, kara toprak güneş tanrıçasına [götürdü], güneş tanrıçası denize götür[dü].”

TANRILARLA İRTİBAT ÇUKURLARI…

Tanrı Telepinu mitinde de yeraltında ilahın öfkesine neden olan kirliliği saklayan yedi büyük fıçı bulunmaktadır:

“Bekçi yedi kapıyı açtı, yedi sürgüyü çekti. Aşağıda, kara toprakta tunçtan yedi fıçı duruyordu, kapakları kurşundan, kilitleri demirdendi. İçlerine ne girerse tekrar çıkamazdı, orada kaybolurdu. Onların Telepinu’nun öfkesini, gazabını, saldırganlığını ve hududunu almasına müsaade ver ki bir daha geri gelmesinler.”

Ritüel maksatlı açılan çukurlar, kirliliklerin kuşlara, bir domuz yavrusuna ya da diğer bir hayvana yahut rastgele bir nesneye hapsedilerek yeraltı ilahlarına gönderilmeleri için bir kanal görevi görmektedir. İlahlarla irtibat bu çukurlarla gerçekleşir. Bu çukurlar birebir vakitte, yeraltı ilahları için yol ve dünyalar (yeraltı ve üstü) ortası geçişi sağlayan kapı görevi gören imgelerdir. Metinlerde bu çukurları tabir eden birtakım sözler vardır: hatteššar/patteššar, wappu, apí, ÁRAH.

Hitit büyü uzmanlarının büyüyü bertaraf etmek için uğraş gösterdikleri muhakkaktır. Hitit toplumunda kara büyünün ölümcül tesirinin kabul gördüğü, yalnızca yasalarında ona karşı olduklarını gösteren tüzel düzenlemelerden değil, Hitit beşerinin zihninde yarattığı travmanın dokümanlara yansımış halinden de anlaşılır:

Allaiturahhi’nin yaptığı büyü, kara büyüye karşı büyücülerin aldığı hali göstermesi bakımından dikkat caziptir:

“Büyü yapan insan hangi kelamları söylediyse, her neyi bir ortaya getirdiyse, ne beddua ettiyse, rastgele bir yerde ne yaptıysa onları (doğru yapmayı) bilmezse, büyü yapan insan büyüyü bir kule üzere inşa ettiğinde, onu bağlarım, onu bir ortaya getirdiğinde, onun karşısındayım. Büyülü kelamlarını bir kule üzere yıktığım üzere ve onu iple bağladığım üzere çözdüm.”

Arzawalı Alli isminde “yaşlı kadın”ın makus büyüyü yeraltı dünyasına göndermek için yaptığı bir ritüel de karşı büyüye örnektir. Bu emelle büyücüleri temsil eden kilden bayan ve erkek figürinler yapılmıştır. Bunlara üzerinde lisanlar taşıyan kilden yapılmış bir eşek de eşlik eder. Ritüel esnasında ise “yaşlı kadın”, “büyüyü yapanlar ismine büyünün kaldırılması için şöyle söyler:” Gel, yaptığımızı bize geri ver.”

KADINLAR BÜYÜDE ÖNE ÇIKTI

Hititlerde bir toplumsal düzgünleşme olarak, ruhsal ve fizikî sistemi çerçevesinde tıp ve büyünün oldukça iç içe girdiğini, tıbbi tedavilerde büyüsel ritüel tekniklerin sık sık kullanıldığını da belirtmek gerek. Olağan yollarla tıbbi tedavi uygulayan doktorlar ekseriyetle erkek olmasına karşın, büyülü tedavi yollarını deneyenler, fevkalâde yetilere sahip olduğuna inanılan kadınlardı. Hitit toplumsal hayatında “bilhassa ‘kocakarı / yaşlı kadın’ olarak bilinen bayanlar, şifa sanatlarının güç ve şifa veren ritüellerin yaratıcısı ve uygulayıcısı olarak öne çıktılar. Sahiden de eski çağlardan çağdaş devirlere kadar bariz olan erkek hükümran bir toplumsal hiyerarşi içerisinde konumlandırılan bayanlar, büyü ritüellerinde çoklukla ön saflarda görülür.

Toplumsal sıkıntıların tahlilinde büyü sisteminin ve “büyücülük mesleği”nin çok büyük bir tesir alanına sahip olduğu Hitit toplumsal hayatında çok daha besbellidir. Çözümlenen birçok Hitit çivi yazılı dokümanında son derece faal olmuş bayan büyücülere rastlamak mümkündür. Bunlardan biri olan Kizzuwatnalı Maštikka, uzmanı olduğu aile içi hengameleri önlemek, hengameli bireyleri yatıştırmak, cinayet işleyen kişiyi bu kabahatinden temizlemek, dostuna şiddet uygulayan kişiyi arındırmak, yeraltı ilahlarını yatıştırmak üzere birçok mevzuda büyü yapmıştır:

Kizzuwatnalı Maštikka’ya ilişkin ritüel metinler, büyünün Hitit toplumsal yaşantısındaki değerini gösterir. Maštikka’nın çeşitli mevzularda yaptığı büyü ritüelleri, birbirleri ile hengameli bu bireyleri, kötü/lanetli kelamların olumsuz tesirinden kurtarmak, bir daha geri dönemeyeceği formda onlardan ‘uzaklaştırmak’ gayesine yöneliktir. Baba oğluyla, bayan kocasıyla, kız kardeş erkek kardeşiyle arbede etmiştir ve metinden anlaşıldığına nazaran arbedeye berbat, acı, lanetli lisanlar sebep olmuştur. Makus kelamı sembolize eden hamurdan ve kilden lisanlar yapılır ve bu nesneler kırılarak etkisiz hale getirilir. Metnin ilerleyen kısımlarında “El”den (ŠU ‘el’) de bahsedilmesi ve kilden ve hamurdan “El” hallerinin yapılarak tıpkı lisan motiflerine yapılan süreçlerin ona da uygulanması, kelamlı atak yanında bireylerin birbirlerine şiddet uyguladıkları biçiminde yorumlanabilir. Lakin, her iki kişinin Maštikka’ya birlikte gitmeleri yani makûs durumun uzaklaştırılmasında müşterek hareket etmeleri, aile içindeki huzurun temini konusuna çok dikkat ettiklerinin işaretidir.

İnsanın doğal belirleyiciliklere şimdi hâkim olmadığı ve kötülüklerden korunma ve kurtulma yollarının bir ritüel haline dönüştürüldüğü çabucak bütün Eski Çağ toplumlarında olduğu üzere, Hitit zihin dünyasında da büyü ritüellerinin, hem endişenin nedeni (kara büyü), hem de bu endişeyi ortadan kaldıracak tahlil (ak büyü) olarak görülmesi, uygulamada büyük ölçüde toplumsallaştırıldığını gösteriyor. Hitit kültür dünyasından kaydedilmiş ritüellerin birden fazla, belirli durumlarda bireylerin gereksinimlerinin karşılanmasına yönelik olarak tasarlanmıştır. Bir kişinin hayatının her evresinde, onu koruyan, makus güçleri ondan uzak tutan, yanlış giden şeyleri düzeltmeyi amaçlayan bu ritüeller, Hitit dünyasındaki sıradan insanların zihinsel algılayış ve hayat biçimlerine ait bir bakış sağlaması bakımından da kıymetlidir.

Prof. Dr. / Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü