DİYARBAKIR – İnsanın hafızası yerlerle da korunur. Anılar yerlerle da canlanır ve insan geçmişiyle bağ kurar. Toplumsal, kolektif hafızanın oluşması ve korunması da yerlerle mümkün olur. Ortak bir geçmiş ve gelecek, bu hafıza ile şekillenir. Hafıza ile yer ortasında bu türlü değerli, güçlü ve dinamik bir bağ vardır.
Öte yandan yersiz bir hatırlama, kimi vakit neredeyse mümkün değildir. Diyarbakır’ın tarihi Sur ilçesi buna örnektir. Çatışmaların yaşandığı Sur ilçesinde mahalleler yerle bir edildi. İktidar, tahminen hiçbir bahiste olmadığı kadar, Sur’daki mahalleleri süratle yıktı, molozları taşıdı ve yeni binalar inşa etti. Çatışmaya şahit olan insanların yüreği elvermiyor bu yeni binaları görmeye. Lakin çatışma periyodunda çocuk olan şimdiki gençlerin birçoğu, yeni yerlerin ortasında turist üzere geziyor artık. Temelinde iktidar, Suriçi’nde vakitle şekillenmiş bir yaşama biçimini ve hafızayı silerken, yeni binalarla yeni bir yaşama biçimi ve hafızayı dayatıyor.
Tarihi Sur ilçesinde mahalleler yerle bir edildi.
SUBAY ORDUEVİ DE YIKILDI
Ancak iktidarın kentin toplumsal, kolektif hafızasını silme ve yeni bir hafıza inşa etme gayreti Suriçi ile hudutlu değil. Karayolları ek binası yıkıldı ve şu anda yerine devasa bir cami yapılıyor. Diyarbakır Stadyumu yıkıldı ve yerine alışveriş merkezi yapılmak istendi. Yansılar üzerine millet bahçesi yapılacağı söylendi fakat bu hususta da şimdi bir çalışmanın yapıldığı gözlemlenmiyor. Bu iki yapı da Diyarbakır’ın hafızası niteliğindeydi.
Yıkılan ve yerine ne yapılacağı konusunda kuşkular bulunan bir başka yapı da Dağkapı’nın sembollerinden Subay Orduevi oldu. Otel olarak tasarlanan binanın üretimine 1960 yılında başlandı. Diyarbakırlı iş insanı Şeyhmus Tatlıcı’nın teşebbüsüyle üretimine başlanan bina, 1966 yılında tamamlandı. 1971’de otel olarak hizmet vermeye başlayan bina, 1973’te Türk Silahlı Kuvvetleri’ne satıldı ve 2015 yılına kadar Subay Orduevi olarak kullanıldı.
Subay Orduevi Yapı 13 katlıydı ve inşa edildiği devir, Diyarbakır’da gökdelen olarak biliniyordu. Aşikâr bir yaşın üstündeki Diyarbakırlıların hafızasında değerli bir yeri vardır bu binanın. Binanın inşa sürecini, otelken kafesinde kahve içtiğini anlatırlar.
Bina, 2015’te zelzeleye güçlü olmadığı gerekçesiyle boşaltıldı ve TOKİ’ye satıldı. Yaklaşık 5 yıl boyunca boş bırakılan bina hakkında yıkım kararı alındı ve yıkıldı. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi kayyımı binanın yıkımını, “Dağkapı Meydanı Kentsel Yenileme Projesi” kelamlarıyla duyurdu. Otel olarak inşa edilmiş ve 43 yıl Orduevi olarak kullanılmış yerin Diyarbakırlıların hafızasındaki yeri hiç düşünülmemişti.
Binanın yerine ne yapılacağı şimdi bir netlik kazanmış değil. Fakat kayyım, Orduevi’nin etrafındaki binaların da yıkılacağını duyurmuştu. Turistik Otel de Orduevi’nin etrafındaki binalardan biriydi.
TURİSTİK OTEL’DE GEÇEN ZAMAN
Turistik Otel ya da Turistik Palas denilince benim aklıma Mehmed Uzun ve Vedat Türkali ile havuzlu bahçesinde geçirdiğimiz vakit gelir. Bir şenlik için Diyarbakır’da bir ortaya gelmiş, daha sonra iki kıymetli romancı ile söyleşi yapmıştık.
Şair Hicri İzgören’in ve daha pek çok sanatkarın aklına ise muhtemelen tiyatrocu ve şair Veysel Öngören geliyordur. Zira Öngören otelin daima müşterisiydi ve konuklarını, sanata istekli gençleri de burada ağırlardı.
Turistik Otel Daha eskilere gidince Kürtlerin Apê Musa’sı Musa Anter gelir akla. Anter, Şeyhmus Paketçi’nin 1953’te Ermeni Mimar Harutyun Sarafyan’a yaptırdığı otelin birinci müdürüdür. Anter, bu yılları “Hatıralarım” (Aram Yayınları) isimli kitabında anlatır. İşverenin hiçbir vakit işine karışmayacağı taahhüdüyle bu vazifesi kabul eden Anter, İstanbul’a giderek Park Otel, Pera Palas, Tokatlıyan üzere otellerin çalışma sistemlerini inceler. İstanbul’dan meze hazırlayacak Rum aşçılar getirtir. Otelin bahçesine değişik ağaçlar diker ve yetiştirir.
Musa Anter periyodunda otelde kimler kalmaz ki. Cumhurbaşkanı Celal Bayar’a kadar birçok şahsiyetin Turistik Otel’de kaldığını söz eden Anter, otelin politik bir odak olduğunu söyler.
TESCİLLİ YAPI İÇİN YIKIM KARARI
Turistik Otel 2010 yılında tescillendi. Tarihi yapının sahipleri tescilin kaldırılması için açtıkları dava fikir, cephe giydirme üzere tescile alışılmamış birtakım uygulamalar yaptı. Konsey, müdahaleleri mahkemeye taşınca, sahipleri bu sefer binanın sağlam olmadığını belirterek Yenişehir ve Büyükşehir Belediyesi’ne başvurdu. Büyükşehir Belediyesi’nin talebi üzerine Dicle Üniversitesi Mühendislik Fakültesi bina için “sağlam değil” raporu verdi. Bunun üzerine Büyükşehir Belediyesi, tescilin kaldırılması ve yıkım için Müdafaa Kurulu’na başvurdu.
Diyarbakır Kültür Varlıklarını Korumu Bölge Şurası, 29 Mart’ta çağdaş mimarinin kentteki birinci ve değerli örneklerinden biri olan Turistik Otel için yıkım kararı verdi. Statik raporuna nazaran yapının taşıyıcı sistemini oluşturan kolon, kiriş ve tabliyelerde vakte bağlı yıpranmalar olduğu ve taşıyıcı özelliğini yitirdiği belirtildi.
Kararda şöyle denildi: “Taşınmaz kültür varlığı olarak tescilli yapının gerekli can ve mal güvenliği tedbirlerinin alınarak yıkılmasının uygun olduğuna, yapıya yapılacak müdahalede etraf için tehlike arz eden taşınmazla ilgili gerekli can ve mal güvenliğine yönelik önlemlerin ilgilisi ve ilgili idarece alınması gerektiğine, tescilli taşınmazın onaylanan rölöve, restitüsyon projelerine uygun olarak hazırlanacak rekonstrüksiyon projesinin konseyimize iletilmesine karar verildi.”
‘YIKIMI KİTABINA UYDURUYORLAR’
Turistik Otel hakkında verilen yıkım kararıyla ilgili konuştuğum mimar arkadaşım şunları söyledi: “Kararın manası şu: Yapıyı tescilden kaldıramamışlar. Taşıyıcı sistemi (yani kolon ve kirişleri) güçsüz olduğu gerekçesiyle yıkacaklar. Sonra da yine inşa edecekler.
Hiçbir tarihi yapı yıkılıp baştan inşa edilemez. Tekrar inşa edilirse tarihi yapı olmaz. Tarihi yapının tarihi olma sebebi esasen kendi periyodunda inşa edilmiş olmasıdır. Yıkımı kitabına uydurmak için alınmış bir karar bu. Taşıyıcı sistem raporu mazeret edilmiş. Esasen artık günümüzde ahbap çavuş alakalarıyla bu türlü raporları yazdırmak çok kolay.”
Yıkım kararıyla ilgili bir reaksiyon de Diyarbakır Tanıtma Kültür ve Yardımlaşma Vakfı’ndan (DİTAV) geldi. DİTAV tarafından Turistik Otel hakkında verilen yıkım kararıyla ilgili yapılan açıklamada şu tabirler yer aldı:
“Turistik Palas’ta bütün Diyarbakır’ın hafızası var. Hem sade Diyarbakırlıların mı? Değil elbette! Uzun yıllar boyunca kente konuk olan çok sayıda konuğun da anıları var. Yalnızca konaklama ile değil, toplantılar, cümbüşler, etkinlikler ve daha kaçları… Bir hafıza yok edilmeye çalışılıyor, bilmiyoruz farkında mı herkesler…
İstanbul için Pera Palas neyse, Diyarbakır için de Turistik Palas odur. Harutyun Sarafian Dilan Sineması ve Turistik Palas yıkılsın diye değil, yaşasın diye mimari projesini çizdi ve yapılmasını sağladı. Otelin birinci iki yıl müdürlüğünü yapan Musa Anter’in kemikleri sızlar. İstanbul’dan eşi Madam Lisa ile birlikte gelip yedi yıl Diyarbakır’da kalan yemek ve meze kültürü konusunda otelin restoranını markalaştıran Rum Niko ustanın ruhu incinir. Tez vakitte kent dinamikleri harekete geçerek Turistik Palası yıkımdan kurtarıp, restore edilmesini sağlayarak hizmete sokulmalı.”
Ancak yıkım kararının alınmasından 4 gün sonra, hiç vakit kaybedilmeden tescilli Turistik Otel’in yıkımına başlandı.
DİLAN SİNEMASI DA SATILIYOR
Diyarbakır’ın simge yapılarından biri de yeniden Orduevi etrafında bulunan, Dilan Sineması’dır. Nejat Dilan tarafından 1950’li yıllarda İstanbul’dan Diyarbakır’a gelerek yerleşen Ermeni Mimar-Mühendis Harutyun Sarafyan’a yaptırıldı. Üç katlı olarak inşa edilen Dilan Sineması, o tarihlerde “Balkanların ve Ortadoğu’nun En Büyük Sineması” olarak ün yapmıştı.
Dilan Sineması’nın projesi, İtalya’daki opera binalarından esinlenerek hazırlanmıştı. Sinema 1900 kişilikti ve 70 adet locası vardı. 2300 metrekare alan üzerine inşa edilen binanın etrafında dükkanlar ve sonradan gece kulüpleri olan geniş yerler bulunmaktaydı.
Dilan Sineması Diyarbakır kimliğinin ve hafızasının değerli bir kesimi olan Dilan Sineması, 2010 yılında ilginin azalmasından ötürü büsbütün kapandı. Sinemanın dış cephesine asılan dev pankartta “Satılıktır” yazısı bulunuyor.
HAFIZASIZ BIRAKMA HAREKÂTI
Suriçi’ndeki mahalleler, Karayolu ek binası, Diyarbakır Stadyumu, Subay Orduevi ve Turistik Otel’den sonra yıkım sırası Dilan Sineması’na gelecek üzere görünüyor.
Diyarbakır Stadyumu Şehrin kolektif hafızasını taşıyan yapıların yıkımı, birinci evvel rantı çağrıştırıyor kent ahalisinde. Lakin bu yıkımlar, bir hafızasız bırakma harekâtı üzere de görülmeli. Kelam konusu yerlerin yıkımının tıpkı vakitte politik olmadığını düşünmek safdillik olur herhalde.
Toplumlar, kolektif hafızalarını koruyarak bugünlerini kuruyor ve geleceklerini planlıyor. Kolektif hafıza sayesinde toplumsal birlikteliğin korunması sağlanıyor. Avrupa ülkelerinde binlerce yer bu anlayışla korunuyor.
Çünkü kolektif hafıza hayatidir ve kolektif hafıza, mekânsal bileşenlerle ortaya çıkar. Yaşanan her olayın bir yeri vardır ve yersiz bir hatırlama çoklukla mümkün olmuyor. Bu nedenle hafızasız bırakma harekâtına itiraz edecek olan, öncelikle kentin sivil toplum örgütleri olmalı.
