Geçmişten günümüze ölü gömme adetleri

Kitabın mevt üzerine felsefi görüşleri barındırmadığını söyleyen Uhri vefata nasıl karşı durulabileceği ya da mevte karşı insanın halinin ne olacağının bu çalışmada yer almadığını belirtiyor Mevt üzerine konuşmak ya da yazmanın çoklukla felsefecilerin ya da teologların işi olarak kabul edildiğini söz eden Uhri Ölüm üzerine konuşulduğunda ya da araştırma yapıldığında arkeologların da söyleyecek bir çift kelamı var elbette En azından tarihöncesi devirden başlayarak insanlığın vefata karşı geliştirdiği edimler üzerine konuşmak sanırım en çok arkeologların hakkı diyor

Doç Dr Ahmet Uhri

ADET DAHA ÇOK LOKAL MEYYİT GÖMME UYGULAMALARIDIR

İsterseniz şöyle başlayalım Meyyit gömme geleneği ve meyyit gömme adeti ortasındaki fark nedir

Adet ve gelenek kavramlarının kapsayıcılığı üzerinden meyyit gömme olgusuna bakıldığında bilhassa arkeolojik açıdan tarihöncesi çağların topluluklarında coğrafik olarak çok geniş alanlarda bir geleneğin kelam konusu olduğunu biliyoruz Fakat mahallî olarak küçük farklılıkların bulunduğu saptaması yapılabiliyor Özcesi lokal olarak kalan bu küçük farklılıkları barındıran uygulamaları adet olarak nitelendirirken çok geniş alanlarda çok farklı kazılardan benzeri uygulamaların bulunmasını ise gelenek kavramıyla karşılamak muhtemeldir Ki ben de kitabımda bunu yaptım ve bu sorunun çok daha uzun bir açıklaması için okuyucuların kitaba bakmalarını rica edeceğim

Ancak bu bahiste yapılan adet ve gelenek tanımlamaları yalnızca bana ilişkin değil Antropolojiyle ilgilenenler yahut etnoloji konusunda çalışanlar esasen bu tarifleri kullanır Benim meyyit gömme uygulamaları konusunda yaptığım yalnızca bu iki tarifi yani adet ve gelenek tariflerini bahse adapte etmek oldu Unutmadan eklemeliyim ki bu kitap aslında benim doktora tezimden ürettiğim bir çalışma ve tezin teorik kısımlarının oluşturulabilmesi için öncelikle kullanılan terminoloji üzerinde bir uzlaşı gerektiğinden adet ve gelenek üzerinde durulmuştur Meyyit gömme uygulamaları konusunda daha evvelce yapılmış Türkçe çalışmalarda çoğunlukla adet kavramı üzerinde durulmuş hatta yayınlanan iki kitabın isminde da adet sözcüğüne yer verilmiştir Meğer adet daha evvel de belirttiğim üzere daha lokal yahut lokal meyyit gömme uygulamaları için kullanıldığında güya daha gerçek bir kullanım oluşuyor Elbette bu hususta tenkitleri olanlar da olabilir

ÖLÜNÜN AKABİNDE MEZARA ÇİÇEK KOYMANIN TARİHİ ÇOK ESKİ

Ölüm olgusuna dair bugün klasikleşmiş pek çok ritüeli tarih öncesi periyotlara kadar götürmek mümkün mü Arkeolojik çalışmalar bu bahiste bize neler söylüyor Tarih öncesinde yaşayan beşerle günümüz beşerinin düşünüş biçimi ortasında bir fark yok diyebilir miyiz

Fark daha çok teknolojide ve birtakım uygulamaların manalarının değişmiş olmasında Onun dışında hakikaten ortada çok büyük fark yok Örneğin meyyitin vücudundaki bütün deliklerin tıkanması dışarıya açık bölgelerin kapatılması temel olarak ruhun içine girecek bir vücut bulamayıp öteki dünyaya huzur içinde ulaşması inancıyla ilgiliyken sonrasında birtakım mana kaymalarına uğramış fakat devam edegelmiştir

Ayrıca ritüel olarak yapılan birçok uygulamayı Orta Paleolitik in Şanidar Mağarası ndan başlayarak görmek mümkün Üzerinde tartışmaların devam ettiği ve uzlaşının sağlanamadığı bir uygulamayı burada örnek vereyim Bugün Irak topraklarında kalan ve 1956 yılında birinci hafriyat çalışmalarının yapıldığı Şanidar Mağarası nda bulunan etrafı taşlarla çevrilerek muhafaza altına alınmış ve çiçeklerle birlikte gömülmüş olasılıkla bir Şaman a ilişkin mezar bu mevzuda tarihöncesinden günümüze ışık meblağ Meyyitin arkasında mezara çelenk çiçek üzere şeyler konulmasının kökenlerini bu nedenle çok daha eskiye götürmek muhtemel Bugün mana kaymalarına uğramış bunun üzere birçok uygulama var

DİNİ İDEOLOJİLER 40 60 BİN YIL ÖNCESİNE DAYANIYOR

Kitabınızın bir kısmında meyyit gömme uygulamaları ortasındaki farklılıkların birebir vakitte dini ve kültürel farklılıklara da tanıklık ettiğini söylüyorsunuz Bu bağlamda dinî ideolojilerin çıkışına birinci sefer ne vakit şahit oluyoruz Meyyit gömmenin dinle kontağı konusunda neler söylersiniz

Ölü gömme aslında dini ideolojilerin ortaya çıkmasıyla başlamıştır ya da tam aykırısı dini ideolojiler meyyit gömmeyle başlar Velhasıl ikisi ortasında matematikteki çift gerektirir işaretiyle gösterilecek bir durum kelam bahsidir Bunu da Orta Paleolitik çağa kadar geri götürmek mümkün Toplumsal Antropolog Pascal Boyer nin bu mevzuda yazdıkları aslında bu çalışmayı hazırlarken benim için yol gösterici oldu Kendisi dini ideolojilerin tabiatını incelerken dünyadaki bütün dinlerin üç ortak tarafından kelam eder Bu paydaşlığın da en küçük kabile dinlerinden tek ilahlı semavi dinlere kadar birebir halde gerçekleştiğini belirtir Bu üç ortak taraf şunlardır

• Bir öteki dünya kavramının şu yahut bu formda bütün dinlerde olması
• Bu öteki dünyayla irtibat kuran birilerinin varlığına inanmak ki bunlara bugün antropolojik olarak büyücü rahip şaman peygamber üzere isimler verilir
• Üçüncü ortak nitelik de ritüellerin hakikat yerine getirilmesi ve hiçbir değişiklik yapılmadan sonraki jenerasyonlara aktarılmasıdır Örneğin duayı hakikat okumak namazı eksiksiz kılmak yahut çok ilahlı dinler için belirtilecek olursa yapılan ritüelin eksiksiz ve yanlışsız yani kuralına uygun yapılmasıyla doğal dünyada bir değişiklik olabileceğine inanmak daima bu üçüncü ortak nitelikle ilgilidir Ayrıyeten bu ritüellerin yazılı çağlardan itibaren metin olarak varlığının korunması ve gelecek nesillere bırakılması nedeniyle en erken yazılı metinlerden itibaren hiç kusura ya da propagandaya yer vermeyen ve yanlışsız yazıldığından emin olabileceğimiz metinlerin bunlar olabileceği de belirtilebilir

Sonuç olarak dini ideolojilerin meyyit gömme uygulamaları ile başladığı ve sonrasında gündelik hayatın çok geniş alanlarında yer bulduğu mitoloji kıssa yahut öbür telaffuzlarla geliştiği ve bunun 40 ile 60 bin yıl öncesinden beri bu türlü olduğu söylenebilir Bu durumda Ahmet Arslan hocanın belirttiği üzere topluluklar uluslar halklar yahut aklınıza gelecek her türlü cemaat bilgiyle değil inançla söylencelerle kıssalarla masallarla ve mitolojilerle kurulur

Anadolu’da Mevtin Tarihöncesi Bir Geleneğin Oluşum Süreçleri Ahmet Uhri 228 syf Sakin Kitap 2021

Yine kitabınızın geçiş ritüelleri kısmında mezarlara bırakılan meyyit armağanlarının somut olarak öteki dünya kavramının bir ispatı olabileceğinden kelam ederken insanın ölülerini gömmeye başlaması ile ruh ve Tanrı nın keşfi manasında temel bir bağ kuruyorsunuz Bu bir tarafı ile arkeolojik bir tespit fakat bir istikameti ile de felsefi aslında Bu mevzuyu okuyucularımız için biraz açabilir miyiz

Felsefi manada temel soru aslında ilah kavramının bir keşif mi icat mı olduğu olmalı Bu soruya verilecek muhtemel cevaplar inanç ve akılla ilgilidir Sonrasında tıpkı soru ruh ve din kavramları için de sorulabilir ki bütün bu soruların en temeli aslında bir öteki dünyanın icadı üzerine konseyidir Örneğin ruh sözcüğünün yaşayan ya da meyyit bütün lisanlarda uçucu bir kavramla etimolojik olarak bağlı olması ruhun bir icat olabileceğinin ve son solukla insan vücudunu terk eden canlılık unsurunun de birebir halde düşünülebileceğinin göstergesidir Buna İngilizce yahut Almanca ruh manasına gelen sözcüklerin etimolojisi en âlâ örnek olmakla birlikte Türkçedeki nefes ve ruh sözcükleri de örnek verilebilir İnanmıyorsanız gidip rastgele bir etimoloji sözlüğüne başvurabilirsiniz

Ölünce son nefesini vermek tabirinde olduğu üzere son nefesle birlikte uçup öteki dünyaya ulaşan bir ruhunuz var İşte bu tam bir inanç Çünkü ruhun varlığını en azından doktora seviyesinde ve sitasyon indeksli hakemli bir bilimsel mecmuada yazılmış bir makale ya da kitapla kanıtlayabilen kimse olmamıştır Lakin inançla ilgili bu mevzuda din kitaplarını referans alarak yapılan yorumları hariç tutmak gerek Çünkü bunlar aslında bilimle değil inançla ilgili Bunun yanı sıra saçma sapan tanınan astroloji mecmualarında yazılanları ise hiç saymıyorum

‘ÖLÜYE ANA KARNINDAKİ KONUMUN VERİLMESİ TEKRAR DOĞUŞU SİMGELİYOR’

Anadolu ve yakın etrafında kullanılan gömme tipleri içinde hoker ölünün bacakları karnına gerçek çekik gömü hakkında ne cins bilgilere sahibiz Sizce ölüye ana karnındaki konumun verilmesinin gerisinde yatan sebep yine doğuş sembolü olabilir mi

Çok büyük olasılıkla tekrar doğuş inancı ile alakalı Tekrar büyük bir olasılıkla meyyit bir gebe bayanın karnındaki vücudun fark edilmesi bu cinsten uygulamaların başlangıcını oluşturuyor olabilir Aslında hoker ve dorsal yani düz biçimde yatırma ortasında hakikaten de inanç biçimi olarak çok fark var Ayrıyeten kültürel olarak da bu farklılık en azından Erken Tunç Çağı Anadolu su için belirtilebilir Meyyit gömme uygulamaları farklı olan toplulukların maddi kültür öğelerinden mimarilerine kadar birçok hususta farklı oldukları hatta farklı etnik kökenlerden geldiklerini bile belirtmek mümkündür

‘BÜYÜK KÜPLERİN İÇİNE ÖLÜLERİN KONULMASI EN FARKLI YÖNTEM’

Son olarak Anadolu da mevtin tarih öncesini düşündüğünüzde sizi en çok etkileyen meyyit gömme hali nedir

Bence kendi meyyit gömme formum en etkileyicisi Öldükten sonra başıma gelecekleri kitabın sonunda bir hikaye biçiminde yazarak nasıl gömülmek istediğimi de anlattım Fakat Batı Anadolu Erken Tunç Çağı üzere bir coğrafya ve vakit diliminden yani günümüzden yaklaşık 5 bin yıl öncesinden bize kalan meyyit gömme usulleri ortasında pithos gömüler bir başka deyişle pişmiş topraktan yapılmış büyük küplerin içine meyyitin konulması bence çok ilgi cazibeli bir gömme biçimi

Bu gömme biçimi kültürel olarak izlendiğinde Orta Anadolu Neolitik devrinin en değerli yerleşimlerinden olan Çatalhöyük teki sepet gömülere kadar ulaşılabilmekte Hasır sepetler içine konulan çocuk ya da bebek cesetleri hafriyatlarda sepetler organik olduğundan çürüyüp kaybolmuş olsa bile bulundukları yerdeki toprağa çıkan kol örgü halindeki izleri sayesinde bulunabiliyor Ayrıyeten unutmadan eklemek gerekiyor ki pithos yahut pişmiş toprak bir kabın içine meyyitin konulup defin sürecinin bu biçimde gerçekleştirilmesi için öncelikle çanak çömleğin icat edilmiş olması gerekir Bu da bir çıkarsama olarak bu cinsten gömülerin çanak çömlekli Neolitik periyottan sonra ortaya çıkmış olabileceklerini akla getirir Her ne kadar çanak çömleksiz Neolitik periyot ve öncesinde Çatalhöyük te olduğu üzere organik unsurlardan yapılmış sepet gibisi gereçlerin içine gömü yapılmış ve bu uygulama çok eski çağlardan beri biliniyor olsa bile çanak çömleğin dünya üzerinde varlığı orijinal bir şey olduğu için o eski uygulamaların pişmiş toprak kökenli kaplara uygulanması yeni inanç biçimlerini ortaya çıkarmış olabilir

Bunun yanı sıra büyük pithoslara yani küplere yanlışsız bir geçişin olabilmesi için bu büyük küplerin üretimini gerektirecek bir ekonomik gelişim de gereklidir Bugün inanç olarak tanımladığımız birçok tarihöncesi uygulama kanımca gündelik hayatın dayatmalarına karşı geliştirilen edimlerden türemiştir Örneğin eser fazlası olmasa yani artı eser olmasa depolama olmazdı Depolama için kullanılan çömlekler de bir mühlet sonra giderek daha büyük kaplara evrilmiştir Bunun ispatı Neolitik periyodun erken evrelerinde pithos üretiminin olmamasıdır Hasebiyle insanın ya da insan topluluklarının ekonomik olarak gelişmişliğine koşut olarak yeni teknolojiler geliştirmeleri yeni buluşlar yapmaları yahut var olanları daha öteye taşımaları pithos üzere büyük kapların imalinde da karşılığını bulmuş üzere görünüyor Elbette bunun topluluğun manevî dünyasına da bir yenilik getirdiği söylenebilir