Türkiye, hava kirliliğinin en ağır yaşandığı ülkelerden biri. Hava kirliliği, Türkiye ve dünyada en fazla mevte neden olan etraf kirliliği olarak öne çıkarken; bulaşıcı olmayan hastalıklar ortasında yüksek tansiyon ve sigara kullanımından sonra üçüncü sıradaki vefat nedeni. Türkiye’de de 2017 – 2019 yılları ortasında hava kirliliği nedeniyle trafik kazalarının neredeyse 6-7 katı kadar vefat yaşandı.
Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ)’nün 2021 yılında güncellediği kıymetler, hava kirliliğinin daha evvel kestirim edilenden daha ziyanlı olduğunu gözler önüne seriyor. Avrupa Kurulu 2022’nin ikinci yarısında hava kirliliği hudut pahalarını revize etmeye hazırlanırken, Türkiye’nin 2029 için belirlediği ince partikül unsur (PM2.5) kirliliği limiti, DSÖ hudut kıymetlerinin 5 katı.Sağlık uzmanları, hava kirliliğinden kaynaklanan milyonlarca can kaybının önlenmesi için Türkiye’nin de DSÖ’nün yeni hudut bedellerine uymasını talep ediyor.
Çevre, İklim ve Sıhhat için İş Birliği Projesi (ÇİSİP) ve Pak Hava Hakkı Platformu çatısı altında bir ortaya gelen STK’lar ve kurumlar, Türkiye’de hava kirliliği kaynaklı ölümlerin arttığına dikkat çekerek, Türkiye’nin Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ)’nün 2021 yılında revize edilerek aşağı çekilen hudut kıymetlerini benimsemesi ve tedbir alması davetini yineledi. DSÖ, hava kalitesini ve kirlilik düzeylerini belirlemede en değerli ölçüt kabul edilen PM2.5 hudut kıymetini 2021 Eylül ayında güncelleyerek 10 μg/m3’ten 5 μg/m3’e düşürmüştü.
Türkiye’de mevcut durumda ise hava kalitesi DSÖ’nün halk sıhhatini korumak için belirlediği aktüel hudut kıymetlerini de, bir evvelkini de karşılamıyor. Hava kalitesini ölçen bu bedellere nazaran ülkemizde hiçbir yerde hava kalitesi sağlıklı seviyelerde değil yani ülkemizdeki hava kirliliği insan sıhhatine ziyan verecek boyutta.
Hava kirletici hususlardan en büyük sıhhat tehdidi oluşturan PM 10 için Türkiye’deki mevcut kıymet DSÖ’nün 2021 yılı öncesi için belirlediği bedelin bile 2 katıyken, PM 2.5 için ise tam bir ölçüm bulunmuyor.
DSÖ’nün yeni kıymetlerine ahenk konusunda 2021 yılında tüm ülkeler sınıfta kalırken, Türkiye’de de durum farklı olmadı. Pak hava için bilhassa PM2.5 için ulusal limitlerin DSÖ hava kalitesi kılavuzu ile uyumlu olması ve PM2.5 ölçüm istasyon sayısının artması büyük kıymet taşıyor. Türkiye’de PM2.5 ölçümlerinin ülke genelinde yaygın olmaması ve PM2.5 hudut kıymetine ait bir mevzuatın yürürlükte olmaması en büyük eksiklik olarak görülüyor.
Türkiye’de, geçtiğimiz yıl Avrupa Birliği Müktesebatına ahenk çerçevesinde hazırlanan ve şimdi taslak basamağında olan yeni yönetmelik de gereksinimleri karşılamaktan uzak. Şimdi yürürlüğe girmemekle birlikte taslak mevzuatta PM2.5 hudut bedelinin 2021’de yıllık 30 μg/m3 olması azalarak 2029 için 25 μg/m3’e ulaşması hedefleniyor. Lakin bu pahalar DSÖ’nün ne eski ne de yeni pahalarını karşılamıyor, hatta DSÖ’nün yıllık 5 μg/m3 olarak belirlediği yeni hudut pahasının neredeyse 5-6 kat üzerinde.
ÇİSİP ağında yer alan sıhhat uzmanlarına nazaran 2021 yılında açıklanan yeni DSÖ hava kalitesi hudut pahaları dikkate alarak hava kirliliği ile uğraş edilmesi, münasebetiyle yönetmelikte belirlenen kıymetlerin bu doğrultuda güncellenerek yürürlüğe girmesi gerekiyor. Pak Hava Hakkı ve ÇİSİP’deki uzmanların yaptığı bir çalışmaya nazaran DSÖ’nün eski kılavuz kıymetlerine uyulsaydı dahi, Türkiye’de yılda yaklaşık 45 bin erken mevt engellenebilirdi. 2021 yılından bu yana geçerli olan daha düşük alt hudut bedellerine uyulması halinde ise daha fazla erken vefat engellenebilecek.
Hava kirliliğinin her yıl 8 milyon erken vefata yol açtığı kestirim ediliyor. Bu ölümlerin 4.2 milyonu sanayi, trafik ve ısınma üzere kaynaklı dış ortam hava kirliliği, 3.8 milyonu ise meskenlerde ısınma ve yemek maksatlı kullanılan yakıtlardan kaynaklanan iç ortam hava kirliliği nedeniyle gerçekleşiyor. Yüksek tansiyon, tütün kullanımı ve bulaşıcı hastalıklardan sonra üçüncü önde gelen mevt nedeni hava kirliliği. 2019 yılında Dünya Sıhhat Örgütü tarafından hazırlanan Global Hastalık Yükü araştırmasına nazaran dünya genelinde bayanlarda 2.92 milyon vefatın (tüm bayan ölümlerinin %11,3’ü), erkeklerde 3.75 milyon mevtin (tüm erkek ölümlerinin %12,2’si) hava kirliliğine bağlı gerçekleştiği hesaplandı.
Türkiye’de ise, ÇİSİP’de yer alan uzmanların da dayanak verdiği Pak Hava Hakkı Platformu tarafından 2020 yılında yayınlanan ve DSÖ 2005 pahalarını baz alan araştırmaya nazaran 2017-2019 yılları ortasında hava kirliliği nedeniyle trafik kazalarının neredeyse 6-7 katı kadar vefat yaşandı. Tıpkı araştırmaya nazaran hava kirliliği DSÖ kılavuz pahasına indirilseydi; 2019 yılında tüm ölümlerin %7,9’u (31.476 ölüm) ve 2018 yılındaki tüm ölümlerin %12,13’ü (45.398 ölüm) önlenebilirdi. Yeni DSÖ kıymetlerinin baz alınması durumunda ise bundan da fazla vefat engellenebilirdi.
Semih Ayta. ÇİSİP ve Pak Hava Hakkı Platformu’nda yer alan sıhhat uzmanlarından Çocuk Nörolojisi Uzmanı, Doç. Dr. Semih Ayta: Hava kirliliğinden etkilenmeyen organ ve sistem neredeyse yoktur. Bilhassa kalp damar ve teneffüs sistemleri daha çok etkilenmektedir. Maruziyet seviyesi ve mühleti ile kalp damar hastalık riski artsa da yapılan çalışmalarla inançlı bir eşik bedel olmadığı sonucuna varılmıştır. Anne karnında metil civa, kurşun üzere ağır metallere maruz kalmanın çocukta IQ seviyelerini etkileyebildiği kabul edilmektedir. Çocuk hastalarla yapılan çalışmalar, tekrar mahsus DNA metilasyonunun hava kirliliği ile astım atakları ortasındaki mümkün aracı rolünü ortaya koymuştur.
Çiğdem Çağlayan. Halk Sıhhati Uzmanı, Prof. Dr. Çiğdem Çağlayan: “Türkiye’de 2018 yılında 19 milyon çocuğun (0-14 yaş, nüfusun %23’ü) ortalama 49 μg/m3 PM10’a maruz kaldığını varsayım ediyoruz. Tıpkı yıl için DSÖ araçlarıyla yaptığımız bir çalışmada maruz kalınan PM10 kirliliği eski DSÖ hudutlarına düşürülseydi, 2018’de gerçekleşen 8.959 hastane müracaatının, %17,8 akut vefatın ve %11,9 bebek vefatının önlenebileceği saptadık. Ülke çapında hava kirliliğinin izlenmesi halk sıhhati açısından alınacak önlemlerde büyük değer taşıyor Bilhassa PM2.5 için ulusal limitlerin DSÖ hava kalitesi kılavuzu ile uyumlu olması ve PM2.5 istasyon sayısının artması ve data erişiminin kolaylaştırılması atılması gereken kıymetli adımlar.
Melike Yavuz. Halk Sıhhati Uzmanı, Dr. Öğretim Üyesi Melike Yavuz “Fosil yakıt kullanımın azaltılması hava kalitesini güzelleştirebilir. Kısa müddet evvel yayımlanan bir araştırmaya nazaran, 2018 yılında fosil yakıt kullanımı 8,7 milyon vefata neden olmuştur. İklim Değişikliği kaynaklı çok hava Olayları, hava Kirliliği ve aero alerjenlerdeki artış sonucu ortaya çıkan teneffüs hastalıkları nedeniyle vefatlar artıyor. Araştırmalar iklim değişikliği sebebiyle Avrupa’da 2050 yılına kadar kanarya otu poleni hava konsantrasyonunun dört katına kadar çıkabileceğini gösteriyor. Bu durumdan etkilenen insanların sayısının 33 milyondan 77 milyona çıkacağı manasına geliyor.”
TEMİZ HAVA HAKKI PLATFORMU
Temiz Hava Hakkı Platformu, etraf ve sıhhat alanında faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının bir ortaya gelmesiyle 2015 yılında kurulmuştur. Platformun emeli bileşenlerin hava kirliliği ve bu kirliliğin insan sıhhatine tesirleri hakkında bilgi ve tecrübelerini kamuoyuna ve karar vericilere aktararak, halk sıhhatini ve pak hava hakkını korumaktır. Pak Hava Hakkı Platformu’nun bileşenleri; Avrupa İklim Ağı (CAN Europe), Etraf için Tabipler Derneği, Greenpeace Akdeniz, Halk Sıhhati Uzmanları Derneği (HASUDER), İş ve Meslek Hastalıkları Uzmanları Derneği (İMUD), Pratisyen Hekimlik Derneği, Sıhhat ve Etraf Birliği (HEAL), Türk Nöroloji Derneği, Türkiye Teneffüs Araştırmaları Derneği (TÜSAD), Türk Tabipleri Birliği (TTB), Yeşil Barış Hukuk Derneği, Yeşil Niyet Derneği, Yuva Derneği, WWF-Türkiye ve 350.org’dir. (HABER MERKEZİ)
