Haydar Ergülen, Türkçe şiirin en kıymetli isimlerinden. Bir şair olarak on yıllardır verdiği kalem emeğinin sonucunda şimdiye kadar 16 şiir kitabı, sayısız ödül, dünyanın birçok farklı lisanına çevrilen eserler ve edebiyatseverler nezdinde kazandığı büyük ilgi ve sevgi var. Lakin Ergülen sırf bir şair değil, edebiyat dünyasındaki önemli yeriyle çok da verimli bir “edebiyat emekçisi”. Yıllardır farklı mecralar için portre yazılarından seyahat yazılarına, denemelerden hikayelere birçok farklı usulde ve formda yazıyor. PEN üzere memleketler arası birliklerde etkin vazifeler alıyor, Gümüşlük Akademisi üzere sivil ve imece yordamı ömür uzunluğu eğitim kurumlarının kuruluşunda yer alıyor, edebiyat ve şiir şenlikleri, aktiflikleri düzenliyor.
Düzyazı yapıtlarıyla birlikte kitaplarının sayısı 40’ı geçti. Son olarak yakın vakitte evvel ‘Yüzeysel’ isimli deneme toplaması, sonra da “Bir yolyazı kitabı” dediği ‘Yalın Yapıldak’ yayımlandı.
Türkiye siyasetiyle yakından ilgilenen, aktüel kültürel, toplumsal ve alışılmış siyasi bahisleri denemelerinde sıkça ele alan Haydar Ergülen ile edebiyattan, fakat ondan daha çok ‘Yüzeysel’den yola çıkarak bugünün toplumundan ve siyasetinden konuştuk.
Özellikle son yıllarda toplumda, siyasette ve aslında her alanda hâkim olan kimi “toplumsal tipikler”i yazdığı ‘Yüzeysel’de Ergülen, bu tipiklerle ilgili tenkitlerini lisanını korkak alıştırmamış usta bir müellifin üslubuyla yazıya döküyor. Eril, nobran, muhafazakâr, bayan düşmanı, kurnaz ve “günü kurtarmacı” bu tipleri eleştirirken de, tahminen öteki tüm kitaplarında olduğundan daha fazla laiklik vurgusu yapıyor.
‘YAZI YAZMAK BENİM İÇİN SOHBET ETMEK, MÜDAHALE ETMEK GİBİ…’
Okurlar sizin şiirlerinizi yakından tanısa da siz aslında uzun bir müddettir farklı hususlarda, farklı alanlarda ve aslında farklı biçimlerde denemeler de yazıyorsunuz. Düzyazıda bilhassa deneme çeşidine yönelmenizin nedeni nedir?
Daha fazla şiir yazmamak için. Zira öbür türlü daima şiir yazmam lazım ki az da yazmadım, 16 şiir kitabım var. Yazı yazmayı seviyorum alışılmış. Aslında hikaye yazmak istiyordum liseye giderken, biraz denedim de. Çok severim hikaye okumayı, şiirden daha çok hikaye okuyorumdur. Çıkan pek çok âlâ hikayeyi, hikaye kitabını yerli yabancı demeden okuyorum. Kendi kendime deneysel olarak yazıyorum da, artık yaşım ve sakalım gereği beni bağışlarlar deyip… Oradan buradan hikayeye benzeyen benzemeyen, yazıyorum. Parşomen’e, Virüs’e, Kitaplık’a, öbür mecmualara de yolluyorum. Onlar da sağolsunlar bir şey diyemeyip basıyorlar. Her romancının ve öykücünün ölmeden evvel yazması gereken bir kitap olarak şiir kitabı düşünülür, vardır da birçoklarının bir şiir kitabı, “şiirin şanından” diye, bende durum aksine. Ben de ölmeden evvel bir hikaye kitabım olsun istiyorum. Lakin bu gidişle bir değil iki hikaye kitabım olacak güya. Yazıyı seviyorum. Yazı yazmak, bilhassa deneme yazmak benim için konuşmak, sohbet etmek, müdahale etmek, fikrimi söylemek üzere. Bir taraftan da iş üzere. Kimi romancılar der ya, günde şu kadar yazıyorum diye, benim için de yazı yazmak o. Her gün şiir yazmıyorum olağan, her gün şiir yazmazsam rahatsız olmuyorum. Kar topluyor üzere, şiir topluyor. Lakin, çok okuyan biri olarak yazı yazmazsam, o gün derse gitmemişim, okuldan kaçmışım, işimi yapmamışım üzere hissediyorum.
Biraz da aktüele, gündelik olana değinebilmenize mi yarıyor sanki?
Bazı kitaplarda o denli. Örneğin ‘Yüzeysel’ o denli bir serinin son kitabı. Dört kitaptan oluşuyor. Birincisi ‘Tuhafiye’ydi, sonraki ‘Çerçöp’tü, üçüncü kitap ‘Önemsiz Günler ve Haftalar’dı. Onlar benim daha çok Birgün gazetesinde yazdığım, yazmaya başlamadan evvel “Bunu şöyle bir kavramla yazacağım, şu kadar yazı yazacağım, şöyle bir biçimde yazacağım” diye kararlaştırdığım yazılar. ‘Önemsiz Günler ve Haftalar’ mesela, Yerli Malı Haftası’ndan Orman Haftası’na kutlanan kıymetli günler ve haftalara karşılık olarak benim önerdiğim 52 hafta. ‘Yüzeysel’in alt başlığı ise ‘Toplumsal Tipikler’. Daha evvel dersler verdiğim fakat artık uzaklaştırıldığım üniversitelerde yaratıcı müelliflik derslerinde Elias Canetti’nin denemelerinden yola çıkarak öğrencilere denemeler yazdırıyordum. Canetti’nin kimi yapıtları daha çok öne çıkmış olsa da denemeleri aslında çok asıllıdır. Bizde mesela Nurdan Gürbilek’in, Türkçenin en düzgün deneme muharrirlerinden biri olarak Peyami Safa, Oğuz Atay, Yusuf Atılgan, Cemil Meriç üzere muharrirler üzerine yazdıkları, bu yazarlarla ilgili temel kaynaklar ortasına girdi. Emsal biçimde Elias Canetti’nin denemelerine baktığım vakit, denemenin farklı bir boyutunu görüyorum. Onun küçük bir kitabı var Türkçeye de çevrilmiş olan, ‘Elli Karakter’ diye. Yazmak istediği bir kitap varmış, büyük bir roman. Onun hazırlıklarını yaparken elli karakter saptamış, onları da romanda kullanacakmış. Onu okutuyordum derslerde ve öğrencilere şahısları, karakterleri yazın ya da icat edin diyordum. Derken ben de yazmaya karar verdim. 50 karaktere niyetlenerek yola çıktım ancak 29 karakterde bitirdim. Gerisine da bir yüzeysel alfabe koydum, “Benim yazamadıklarımı da siz yazın” diyerek.
‘BİR ZÜBÜK YOK, BİNLERCE ZÜBÜK VAR’
Bunlar aslında sizin “toplumsal tipikler” dediğiniz; yaratılmış, kurgusal karakterler, tipler üzere görünse de aslında toplumda örneklerini çokça gördüğümüz tipler. Bu açıdan biraz da portre yazımı üzere aslında. Sizin portreler de yazdığınızı biliyoruz, bilhassa edebiyat, sanat ve müzik dünyasından isimlerin portrelerini yazıyorsunuz ve ‘Yüzeysel’deki üslubu ben portre yazılarınızdaki üsluba benzettim. Bu türlü bakınca, aslında kurgusal tiplerden çok gerçek bireylerle ilgili çok besbelli hislerinizi dışa vurmuşsunuz. Topluma, kültüre, siyasete, gündelik hayatımıza bilhassa son yıllarda ağır biçimde sirayet etmiş olan beşerlerle ilgili bir iç dökme üzere bu yazılar.
‘Zübük’ benim değil, ancak “zübük” deyince ne kadar çok şey geliyor aklımıza. Bir zübük yok, binlerce alt başlığı var onun. Onun üzere biraz bu toplumsal tipler de. Kemal Sunal’ın sinemaları, yıllar sonra bile her gün televizyonlarda gösteriliyorsa o da bu yüzden. Beşerler kendilerini görmek istiyorlar ya da komşularını, arkadaşlarını, iş yerinden birilerini… Küçük nüanslarla birbirimize benziyoruz aslında. Bu kitapta da alfabetik olarak hususlarla yazmış olsam da aslında oradaki pek çok karakter de iç içe zati. Büyük aile üzere, birinin ismi Zübük, birinin ismi Dümbük, birinin ismi bilmem ne… Bakarsan kaynakları birebir. Mebzul ölçüde. Çok aradım mı? E kimilerini düşündüm, ben de birkaç şey uydurayım diye. Özben Hepicik mesela, onlardan biri. Oğuz Atay’ın Turgut Özben karakterine de değinerek…
Tiplerin kimi ortak özellikleri var aslında. Benim özetleyebileceğim kadarıyla taşralı, nobran, eril, kurnaz, çok da akıllı olmayan lakin günü kurtarma kederinde, dünyayla, başka beşerlerle, hayvanlarla, tabiatla filan pek ilgisi olmayan bir tipi alt tiplerine ayırıyorsunuz aslında.
Doğru. Bir kişinin alfabesi aslında bu kitap. Bir kişiyi 29’a böldüm. Ayrıyeten ırkçı, gerici, bayan düşmanı…
‘KARŞIMIZDAKİNE KENDİ KÖTÜLÜĞÜMÜZLE BAKIYORUZ ARTIK’
Ancak bir cins nostaljinin tüm yazılara, anlatıya hâkim olduğunu fark ettim. Siz geçmişle bugün ortasında bu derece dramatik bir fark, uçurum olduğunu düşünüyor musunuz? Nitekim kaybedilmiş bir cennet var mıydı?
Bir kez muhakkak bir yaşa gelince, bu kadar da çok yazınca aslında anımsamayı yazmaya dönüştürdüm. Yazmak aslında anımsamak. Yalnızca şahsî anılarım da değil, toplumsal anılar bir bakıma. Doğal olarak bir nostalji hissesi vardır bütün anımsamalarda. Lakin artık, hepimizin bildiği üzere o kadar tuhaf bir yerdeyiz ki… 80’den sonra “geçmiş icat etmek” diye bir şey çıktı. Eleştirdiğim kesitler bir geçmiş icat ediyorlar. Artık de “yeni bir ülke, yeni bir memleket, yeni bir dil” icat etmek diye bir şey çıktı ancak yeni değil aslında hiçbiri.
Büyük bir kopuş oldu. Çok sert, geri dönülmesi imkansız, daha doğrusu bugünkü kadar makus olmayana geri dönülmesi imkansız hale gelince doğal olarak yazıların tonuna, lisanına hasret ve nostalji olarak yansıması kaçınılmaz oldu. Eskişehir’de ilkokula giderken fakir, orta halli bir mahallede yaşardık. Herkesin birlikte oturduğu, göçmenlerin, yerlilerin, Türklerin, Kürtlerin, Alevilerin, Sünnilerin, Çingenelerin ve Abdalların bir ortada olduğu bir mahalleydi o. Hatta subay meskenleri de vardı. Yani bütün Türkiye oradaydı. Mesela benim öğretmenim bana “Gel bakalım Koca Kızılbaş” kederi, kendisi de “Koca Tatar”dı, dedem de onu o denli çağırırdı. Güzel bir şeyden kelam ediyorum. O mahallede ırkçılık, gericilik yok muydu? Vardı olağan lakin beşerler birbirlerine bu kadar nobran yaklaşmazdı. Karşımızdakine kendi kötülüğümüzle bakıyoruz artık. “Ben berbatım madem, demek ki Mahmut da berbattır. Mahmut makûs olmasa onun berbatlığı bana yansımazdı” diyoruz. Çok sevdiğim Ece Ayhan, “kötülük dayanışması” kederi. Adam bunu Osmanlı’dan itibaren keşfediyor, tarihe çok meraklıydı, çok araştırırdı, şiirden çok tarihe meraklıydı. Evet, kötülük dayanışması. O gitti, artık daha makus olduk.
“Geçmişin icat edilmesi” hoş bir hatırlatma oldu. Ben de bunu biz de mi yapıyoruz sanki minvalinde bir soru sormuştum. Her şey daha berbata giderken, her gün daha çok bunalırken biz de aslında o kadar da hoş olmadığı halde hoş anımsadığımız geçmişler mi icat ediyoruz?
Tabii, biz de yapıyoruz bunu. Onlar icat ettikçe biz de geçmişteki devrimci yanlışlarımızı, öğrenciyken, devrimci siyasetin içindeyken yaptığımız yanlışları hatırlıyoruz. Silmiyoruz geçmişimizi, bu diyalektiğe karşıt aslında. Fakat şimdiye bakınca o vakte daha çok sarılıyor insan, daha çok sahip çıkıyor, daha öznel oluyor. Bu kaçınılmaz bir şey.
“Sağ” bir tipi eleştiriyorsunuz bu denemelerde…
Memleket sağ zira.
Evet ancak bir yandan kendi mahallenize de tenkitler getiriyorsunuz. Entelektüelleri, edebiyatçıları, solcuları da bu tiplerin kimi özelliklerini taşıdıkları istikametinde eleştiriyorsunuz. Yazdığınız bu tiplerin bu etraflarda de olduğunu söylüyorsunuz.
Bu da kaçınılmaz. Ağaca balta vurulunca “sapı bendendir” demesi üzere.
‘LAİKLİĞİ YİTİRMEK, GELECEĞİ YİTİRMEK DEMEK’
Bir başka tespitim, neredeyse tüm hususlarda temel bir kavrama yaptığınız harikulâde vurguyla ilgili: Laiklik. Bahis ne olursa olsun, anlattığınız tip kim olursa olsun, akla çabucak laikliğin gelmeyebileceği tenkitlerinizde bile mevzuyu oraya getiriyorsunuz. Nedir laiklik sizin için?
Eski Türkiye’de, hiç olmazsa kurulmaya çabalanan bir şeydi laiklik. Çok gerçek uygulandı mı, her şey çok gerçek muydu? Değildi lakin en azından beşerler, bilhassa bayanlar açısından bir garanti oluşturuyordu. Artık o teminat ortadan kalkmış durumda. Cumhuriyet açısından benim en çok önemsediğim, bayanlara bir alan açmış olması. Daha evvel olmayan bir alan açtı. Dışarıda, iş hayatında, eğitim hayatında erkeklerle birebir yerde yer almak gibi… Artık tekrar bayan konutun içine döndürülmeye çalışılıyor. “Senin yerin burasıdır, çocuk yap, devletimiz aslında sana bakıyor, annelik ve itaatkar eş olmak senin dini ve ulusal görevindir” deniyor. Bu nedenle benim için kaybettiğimiz, kaybederken yalnız onu değil, onunla birlikte birçok şeyi de kaybettiğimiz bir şey laiklik. Lisana bile yansıdı. Yeni yetişen çocukların selamlaşma biçimlerinden resmi söyleme, her yerde üstelik yanlış kullanılan din referanslı bir lisan hâkim.
Bir kız çocuğuyla erkek çocuğun farklı olarak görülmesi, karma eğitim tartışmaya açılması… Bir Batı ülkesinde doğup büyümedim lakin artık çocukluğuma baktığımda bunlar kimsenin kaygısı olmayan şeylerdi. Keşke kederimiz mi olsaymış o vakitler, mevzu buralara kadar gelmezmiş diye düşünüyorum bazen. Büyük keder artık. İnsanların yaşama, birlikte harekete münasebetlerinden biri laikliğin önerdiği şeyler. Artık bayan cinayetlerinin artmasında da bunun hissesi var. Laikliğin öteki türlü yorumlanması, o lisanın artık büsbütün dini referanslarla konuşuluyor olması, bütün bunların okullara, anaokullarına kadar inmesi… Laikliği yitirmek geleceği de yitirmek bir bakıma zira laiklik yalnızca laiklik değil. Onun kapsadığı, kaynaklık ettiği alanlar özgürlüklere varan geniş bir alan. Ben kelamını ettiğiniz vurguyu bilerek her yazıya koymadım ancak demek ki içsel bir şey bu bende.
‘’LAİKÇİ TEYZE’LERDEN ÖZÜR DİLEMELİYİZ’
Hatta, geçmişte solun belirli kısımlarının de eleştirdiği, laiklik vurgusu baskın, “ulusalcı”, temel insan hakları konusunda pek hassas olmayan, kimliklere kapalı kümelere ve tiplere de değiniyorsunuz. “Laikçi teyzeler”den kelam ediyorsunuz örneğin. Ya da “Tehlikenin farkında mısınız?” diyenlerden…
O vakitler yaptıkları şeyleri hangi hedefler için yaptıklarını artık tartışmanın pek manası yok. O insanların direkt “Laikçi teyzeler” diye suçlanmayı, kendi ömürlerini savunma gayretlerine saldırılmasını hak etmediklerini düşünüyorum. Artık “Laikçi teyze”, çok kullanışlı, sarf edilmesi güzel bir tabir haline geldi ama aslında baktığın vakit şunu görüyorsun, o beşerler aslında kendi ömürlerini, kendi özgürlüklerini hudutlu da olsa savunuyorlarmış. Artık özgürlükleri yitirdiğimiz için bunun farkına varıyoruz ve anlıyoruz diye düşünüyorum. Haksızlık yapıldığını ve özür dilenmesi gerektiğini düşünüyorum. Cumhuriyet Mitingleri yapılırken çok ağır şeyler okudum. Bilhassa bu bayanlar üzerinden çok ağır hakaretlere varan şeyler söylendi o vakitler. O vakit da bu beni çok rahatız ederdi. Biri nasıl başörtüsü hakkını savunuyorsa oburu de kendi haklarını savunuyordu.
Bunlar biri başkasına karşın var olamayabilecek kümeler ve durumlar değil miydi?
Birlikte var olması gereken şeylerdi bu hak savunularının. Lakin temelde dini bir toplum kurmaya yönelik malum efor var. Bu türlü bir şey yapmak istediğinde de birinci ortadan kaldıracağın şey doğal ki laikliktir. Laiklik tartışılmaz değil, tartışılır lakin birinci tartışılan şeyin laiklik olması garip değil miydi? Olmayan bir laiklik bile niçin bu kadar rahatsız etti mesela? Niyetin, ileride ne yapılmak istendiğinin göstergesiydi bu. Türkiye’nin yapısı özgürlükçü bir yapı mıydı? Hayır. “Memlekete komünizm gelecekse onu da biz getiririz” diyen bir zihniyet. Türkiye toplumu her vakit muhafazakar olmuştur. Ben çocukken de Türkiye’nin yüzde 70’i sağcıydı. Bu oran değişmedi ne yazık ki.
Ancak en azından birtakım Batılı referansları vardı. Bu fotoğraftan sen bir de laikliği çıkarırsan, özgürlükler, temel insan hakları ismine büsbütün kaybetmiş oluruz.
Hem kitapta, hem de burada çizdiğiniz bu resme edebiyat deva olabilir mi? Daha doğrusu, edebiyat tahminen büyük ve kısa müddette görülen tesirler gösteremese de bu ortamda ilaçlardan biri olabilir mi?
“Edebiyat, candır!” diyeyim. Ve elbette buna inanarak. Edebiyatla, şiirle büyüdüm, büyüdük. Düzgün muharrir, uygun şair vaktinde okunmasa, anlaşılmasa, gereğince ve mucibince değerlendirilmese de, gittikten yıllar sonra bile keşfediliyor ve okunuyor. Edebiyatın uygunlaştırıcı, barıştırıcı olduğunu düşünüyorum, şiir cumhuriyettir diye bakıyor ve şiir cumhuriyetindeki farklılıklarla bir ortada barış içinde özgürce okuyup yazmanın Türkiye Cumhuriyeti’ne de örnek olmasını diliyorum.
