Kâbus Sokağı: İnsan nasıl canavar olur?

Nilgün Taylan

William Lindsay Gresham az fakat öz yazan müelliflerden. Beş altı kitabı var, birçok da kurgu dışı. Onu çağdaşı müelliflerden ayıran en değerli şey de ilgilendiği alan ve buna olan tutkusu sanıyorum. Gresham bir yandan spritüal problemlerle, bir yandan da karnavallarla alakalı araştırmalar yapan, bunu hem kurmaca hem de kurmaca dışı alanlarda yazan biri.

1909’da Amerika’da doğan Gresham, küçük yaşlarda tanıştığı karnavallardan çok etkilenir. Bu gizemli, büyülü dünya onun hayal âlemini tekrar biçimlendirir güya. Anne ve babası şimdi küçükken boşandığı için Gresham’ın hayatı da savrulmaya başlar: İki kez evlenip boşanır, İspanya İç Savaşı’na istekli olarak katılır, alkolizmle, tüberkülozla boğuşur ve başarısız bir intihar teşebbüsünde bulunur…

Gresham’ın debdebeyle geçen hayatı, 1939’da İspanya’dan Amerika’ya dönüp bir mecmuada editörlük yapmaya başlamasıyla biraz nizama girer. Tekrar evlenir ve bu vakte kadar dağınık bir disiplinle ilerleyen yazı dünyası da bu sistemden nasibini alır.

İlk kitabı ve birinci romanı olan ‘Kâbus Sokağı’ 1946’da yayınlanır. Kitap, beklenenin çok üstünde bir muvaffakiyet göstererek çoksatanlar ortasına girer. İlerleyen yıllarda, başta karnavallar olmak üzere çeşitli hususlarda kurgu dışı kitaplar muharrir, lakin hiçbiri ‘Kâbus Sokağı’nın muvaffakiyetini yakalayamaz.

İNSAN HER ŞEYE ALIŞIR

‘Kâbus Sokağı’, Gresham’ın Türkçeye çevrilen tek kitabı. O da geçtiğimiz günlerde, İthaki Yayınları etiketi, Avi Pardo’nun çevirisiyle raflara girdi. Belirtmekte yarar var; ‘Kâbus Sokağı’ “İthaki Gölge” serisinin ikinci kitabı. Birincisi de Jim Thompson’ın ‘İçimdeki Katil’i. Hata edebiyatının değerli örneklerini okuyacağımız bu serinin başka kitaplarını da merakla beklediğimi söyleyeyim.

‘Kâbus Sokağı’ bir karnavalda, oradaki dünya etrafında geçer. Olayın başkişisi Stan, bir tesadüf yapıtı rastladığı karnavalda küçük bir görevle çalışmaya başlar ve yeteneğine bir de öğrenme kabiliyeti eklenince, kısa vakitte yeterli bir mentalist olur. Dahası işin bütün hilesini ve insan okumayı öğrenir. Böylelikle karnavalda tanışıp âşık olduğu Molly’yle birlikte gözlerini üst dikerek yeteneklerini lüks yerlerde zenginlere sergilemeye başlar.

Kitabın başında, Stan’in karnavala birinci geldiği anlarda karşılaştığı bir canavar vardır. Canavar diye tabir edilen bu kişi insanlıktan çıkmış, kafese kapatılan biridir ve gösterisi de önüne atılan canlı tavuk, fare üzere hayvanların boyunlarını ısırarak kopartmaktan, onların kanını içmekten ibarettir. (Kitapta “canavar” olarak geçen bu tabirin İngilizcesi “geek”tir. Geek de, mentalist, sihirbaz, akrobat üzere bir “yetenek” ismidir aslında. Periyodun karnaval kültürüne ve İngilizce sözcüklere bakıldığında, geek’ler hakikaten de bu işi yaparlar; bir canavar üzere hırpani biçimde davranarak tavukların başını ısırarak koparır ve seyircilere dehşet verirler.)

Stan birinci sefer bir canavarla karşılaştığı için çekinir fakat sonra bir insanın neden bu türlü bir işi kabul ettiğini düşünür. Karnavalın sahibi Clem bunu şöyle açıklar:

“Bir adam seçersin, canavar falan değildir- ayyaştır. Günde bir şişe içen budalanın biri. Ona şöyle dersin: ‘Sana küçük bir iş sunabilirim. Süreksiz bir iş. Yeni bir canavara muhtaçlığımız var…’ Bunu bir hafta boyunca yapar ve ona her gün şişesini verirsin, bir de yatacak yer… Bir hafta sonra ona, ‘Gerçek bir canavar bulmam gerekiyor, işin bitti,’ dersin. Bu onu korkutur zira alkoliklerin en büyük korkusu mahrumluk krizine girmektir… O gece konuşmayı uzattıkça uzatırsın, güzelce abartırsın. Ve sen konuşurken, o ayılacağını ve krize gireceğini düşünüyordur… Sonra tavuğu fırlatırsın. Canavarlaşır.”

‘Kâbus Sokağı’ esasen Clem’in bu uzun tiradı üzerine konseyidir. Canavar ne demek, insan nasıl ve hangi şartlarda canavarlaşır, sonucu ne olur?

CANAVARLIK VE TANRI

Kitaptaki bir öteki kıymetli detay ise tarot kartlarıdır. Stan karnavalda Medyum Zeena ve onun hilecisi Pete ile çalışmaya başlar. Zeena fırsat bulduğunda, kendi ortalarındayken tarot bakar ve insanlara çeşitli şeyler söyler. Bunlara da kimse inanmaz alışılmış lakin Stan’in yazgısıyla ona çıkan kartlar enteresan biçimde örtüşmeye başlar. Aslında Gresham da yirmi iki kısımdan oluşan romanın her kısmına bir tarot kartı ismini verir. Böylelikle gizem büsbütün artar.

Pete’in Stan’a tavsiye niyetiyle (filmde) söylediği kelamların kıymeti de burada ortaya çıkar. Pete, bütün mentalist numaraları ona öğrettikten sonra şöyle der:

“Bir adam kendi palavralarına inandığında, güce sahip olduğunu düşünmeye başladığında gözleri kapanır, zira artık her şeyin yanlışsız olduğuna inanıyordur. Ve beşerler ziyan görür. Yeterli, Tanrı’dan korkan beşerler. Ve sonra palavra söylersin. Palavra söylersin. Ve palavralar sona erdiğinde olan olmuştur. İlah sana dik dik bakar. Nereye dönersen dön. Hiç kimse Tanrı’yı geçemez Stan.”

Stan’in bütün istikrarı de İlah olmakla canavarlaşmak ortasında masraf gelir.

FİLM UYARLAMALARI

1946 yılında yayınlanan ‘Kâbus Sokağı’ o kadar dikkat çeker ki, 20th Century Fox kitabın haklarını (bir bilgiye nazaran 50 bin dolara) satın alır. Hiç bekletmez, çabucak çekimlere başlar ve 1947’de sineması gösterime sokar. Sonuç pek beklendiği üzere olmaz, gişede kendini güç kurtarır ve eleştirmenlerden de o denli aman aman övgüler almaz.

Çizgi roman ve müzikal versiyonlarının akabinde kitabın ikinci uyarlaması ise geçtiğimiz yıl yapılır. Natürel bu seferki takımı tam bir yıldızlar geçididir. Direktör koltuğundan dehşet sinemasının kıymetli isimlerinden Guillermo del Toro vardır. Oyuncuları ortasındaysa Bradley Cooper, Cate Blanchett, Rooney Mara, Toni Collette üzere isimler bulunur.

Bu iki sinemanın en büyük farkı finallerindedir. Del Toro’nun versiyonu kitabın finaliyle birebirdir. 1947’deki uyarlamadaysa kitabın finali çok sert bulunduğu için küçük bir sahne daha eklenerek, biraz daha yumuşatılma gereği görülmüştür.

Gresham, neden bilinmez, bir daha kurmaca yazmaz. En âlâ bildiği şeyi, en uygun formda anlatarak çok başarılı olur. Bu da yetmezmiş üzere bütün hayatı tepetaklak olmaya devam eder. Hayatının son günlerinde sıhhati giderek kötüleşir ve o da bir otel odasında uyku hapı içerek intihar eder. Cesedi günler sonra bulunur. Cebindeki kartvizitinde “Adres Yok. Telefon Yok. İş Yok. Para Yok. Emekli” yazmaktadır.