2018 yılında Bağlantı Yayınları’ndan birinci olarak ‘Kürt Tarihi ve Siyasetinden Portreleri’ isimli bir kitap derleyen Yalçın Çakmak ile Tuncay Şur, bu defa ‘Kürt Aşiretleri’ isimli bir kitap daha derledi. “Aktör, Müttefik, Şakî” üst başlığıyla yayımlanan kitap, tekrar İrtibat Yayınları tarafından yayımlandı. Tarihi bağlamda Kürt aşiretlerini merkeze alan, siyasi, ekonomik, kültürel ve askeri taraflarıyla birlikte masaya yatıran Çakmak ve Şur ile bir ortaya geldik ve çalışmalarını konuştuk.
Yalçın Çakmak ‘Kürt Aşiretleri’, birlikte derlediğiniz ikinci kitap… Nasıl yürütüyorsunuz ortak üretimi, çalışma biçiminizi anlatır mısınız? Ek olarak, bu çalışma biçiminin olumlu ve olumsuz özellikleri neler sizce?
Evet, ‘Kürt Aşiretleri’ birlikte hazırladığımız ikinci kitap, bunun dışında da ortak çalışmalar yapıyoruz. Kolektif çalışmak, nitelikli akademik üretim için neredeyse temel ögelerden biri ama ne yazık ki bilhassa Türkiye’de bunu gerçekleştirmek bir yığın sebepten dolayı epey güç bir hale geldi. Kolektif çalışma yapmanın temel kaidelerinden biri -ki bu ortaya çıkacak işin niteliğini ve selametini de belirleyecek bir şeydir- disiplinli ve titiz çalışmaktır. Dostluk-arkadaşlık hudutları ile profesyonel çalışma hudutlarını uygun ayırt etmek, çalışmayı ve sonucunu direkt etkiliyor. Biz buna dikkat etmeye çalışıyoruz.
Tabii bir de üzerinde çalışanların da yakından bildiği üzere derleme yapmak başından sonuna kadar nitekim de çok meşakkatli bir süreç. Bir sefer her şeyden değerlisi kendi ismimize konuşacak olursak, bahis ve muharrir takımını belirlemek ve bu konuda da gerekli ihtimamı göstermek önemli bir emek gerektiriyor. Zira muharrir takımı ve makalelerin muhtevası artık tüm derlemenin bir modülü ve niteliğini de belirliyor. Adeta bir aile üzere oluyoruz. Yani bir makale artık kitabın ruhuyla bütünleştiği için öbür makaleleri de etkiliyor… Fakat takdir edersiniz ki yaptığımız iş bir derleme. Bu nedenle bazen okurlardan “şu neden yok” gibisinden sorular da alıyoruz. Ama bu ne yazık ki hacimsel olarak düşündüğümüzde ne teknik olarak ne de bahse hususa dair azami yetkinlikte muharriri bulma konusunda mümkün.
Son yüzyılda yapılan akademik çalışmalarda Kürt tarihi, biraz da aşiretler üzerinden tanımlana geldi, diyebiliriz. Siz bugüne kadar yapılan çalışmalara ek olarak ya da bu çalışmalardan farklı olarak aşiret olgusu ve Kürt ulusunu akademik olarak nasıl ele aldınız?
Son yüzyılda yapılan akademik çalışmalarda sav ettiğinizin bilakis aşiret olgusu epeyce az işlendi. Kuşkusuz birtakım Kürt aşiretleri üzerine münhasıran çalışan araştırmacılar oldu ya da Kürtlük üzerine yazılan birçok metinde aşiret bir dinamik olarak ele alındı. Fakat Kürt aşiretleri üzerine dört başı mamur antropolojik, tarihi ya da siyasi çalışmalar hayli sonludur. Bizim çalışmamızın bu noksanlığa bir katkı sunmasını arzuluyoruz. Biz bu çalışmada spesifik olarak “aşiret” olgusu ve “Kürt ulusu” ortasında bir bağlam kurmadık elbette, bu türlü bir maksadımız da yoktu. Fakat çalışma bu iki kavram üzerine çalışacak araştırmacılar için data sunma potansiyeli taşımaktadır.
Bir de Türkiye’de Kürtlük üzere resmî paradigma dışı alan ve toplulukları çalışmak ve üstelik kabul edile gelen resmî anlatıyı yapı bozuma uğratmanın önemli sonuçları oluyor. Yani siz, temel mantığı reddetmek üzerine konseyi bir düzeneğe tarihte sesi kıstırılmış veyahut daha hakikat bir söz ile görmezden gelinmiş özneleri görünür kılmaya çalışıyorsunuz. Alışılmış bu konuda müstakil güzel örnekler de var. Lakin bir bütünlük içerisinde böylesine bir kompilasyon gördüğümüz kadarıyla bir birinci. Hatta derlememize önsözüyle çok değerli bir katkı sunan Kürdoloji uzmanı Martin van Bruinessen’in tabirleriyle toparlayacak olursak Ziya Gökalp’in nispeten az bilinen çalışmasından takriben yüz yıl sonra, olağan niyetler farklı olmak kaydıyla, bir birinci.
Tuncay Şur Tarihsel bağlamda ele alındığında Kürt aşiretlerinin farklı etnik, dinî ve mezhepsel kimliklere sahip olmasının ulus olma olgusunu ne derece etkilediğini nasıl yorumlarsınız?
Uluslaşma olgusu- alışılmış kuşkusuz bu belirlemeyi batılı manada ulus olma etapları dikkate alarak yapıyoruz- klasik manada muhakkak basamakları mecburî olarak beraberinde düşündürüyor; kapitalistleşme, burjuvazinin doğuşu ve gelişimi, bir pazarın oluşumu, ortak mitler, tarih yazımı vs. Tüm bunları belli ölçülerde Kürt uluslaşma süreçlerinde de görmek mümkün. Lakin burada aşiretler ve tahminen onlar kadar kıymetli bir diğer etken olan tarikat ve pirlik üzere kurumların rolü de epey kıymetli. Bu bahislerle ilgili ayrıntılı çalışmalar yapmak zarurî görünmektedir.
Öte yandan Kürt coğrafyası yüzyılın başında yalnızca topografik manada ikinci kere bölünmedi, beraberinde zihinsel ve kültürel bir bölünme de getirdi. Sizin de bahsettiğiniz üzere hâlihazırda var olan heterojen yapı, aşiretler özelinde ve daha sonra politik tertiplerde ki bu iki olgu da kıymetli ölçüde birbiri ile epeyce geçişken ya da temaslı bir bağlantı içinde gelişti. Topografik bölünme ve sonrasında farklı egemenlik bağları ile birlikte daha da karmaşık bir hal aldı. Ancak Kürt aşiretlerinin farklı dini ve mezhep saiklerine sahip olmasının bir sorun teşkil ettiğini tarihi olarak söylemek pek mümkün olmadığı üzere bundan sonrası için geleceğin bize neler göstereceğini ve cari siyasal alanın nasıl bir gelecek yaratacağını şimdiden söylemek de pek mümkün değil. Lakin tarihi manada konuşacak olursak Kürtler ortası dini ve mezhepsel ayrılıklar makul bölgelerde lokal birtakım güç münasebetleri bağlamında çatışmalar yaratsa da bu her bir tarafın tekrar de kendilerini genel Kürt dairesinin dışında tutmadığını göstermekte. Ayrıyeten Kürtler ortası ilgilerde dinin ne kadar kıymetli bir saik olup olmadığı bugün artık önemli bir tartışma konusu ve son devirlerde üretilen birtakım çalışmalar hakikaten de ezber bozucu ve biline gelen klasik anlatıları aykırı düz eden bir katkı sunmakta.
Mesela bir örnek vermek gerekirse genel prestijiyle 2. Abdülhamid’in Kürt Sünni aşiretlerden devşirdiği Hamidiye Alaylarının hem Sünni aşiretler ortası rekabetin bir yansıması olduğu hem de şahsen tıpkı mezhepten olsalar da öteki inançlardan Kürtlerdense kendi ortalarında ve hatta tıpkı aşiret içi çatışmalarda daha aktif olduğu görülmekte. Olağan burada şu gerçeği de göz gerisi etmemek gerekiyor: İnsanların toplumsal olarak bir kelamlı hafızası var ve bu nesiller boyunca aktarıla geliyor. Lakin ne yazık ki resmî ideolojinin bu hafızanın olağan akışı içerisinde kırılmalar yarattığı çok önemli ve önemli müdahaleleri oluyor ki bu bugün Kürtler ortasında buna dair giderek ön plana gelen birtakım konularla karşı karşıyayız. Üstelik tüm bunlar yapılırken de herkes tarihi kendi cephesinden eğip bükerek haklılığını ispata kalkışmakta.
Coğrafi olarak bakıldığında Kürt coğrafyasının ticaret yolları üzerinde olmasının aşiret olgusunu nasıl etkilediğini düşünüyorsunuz? Bu durumun ekonomik karşılığı, aşiretlerin biçimlenmesini nasıl belirledi?
Özellikle Tanzimat’tan sonra başlayan “yeniden aşiretleşme” ve sonrasındaki devirde artık kıymetli ölçüde çağdaş ticaret yolları ve teknikleri kullanılır hale geldi. Münasebetiyle Kürt coğrafyası ve klasik ticaret yolları ve aşiretler ortasında bir analoji kurmak biraz zorlama olabilir. Aşiretlerin ticari angajmanları öncelikle imparatorluklar ortası (Osmanlı-İran) sonrasında ise imparatorluk içinde değerli ölçüde patronaja dayalı bir ilgi biçiminde seyretti. Doğal burada bir de aşiret olgusunun Osmanlı ile hudut olan, mesela İran üzere devletlerle aşiretlerin geliştirdikleri münasebetlerin esnekliği de önemli. Yani karşımızda durağan ve büsbütün yerleşik olmayan kimi aşiretler var ve bunlar adeta devletler ile geliştirdikleri bağlara nazaran konum alıp mobilize olabiliyorlar. Çok argümanlı olmayacaksa şayet bunlar için hudut artık “aşınmış” bulunmaktaydı. Alışılmış öbür yandan ticareten de muhakkak Kürt kentleri zati geçmişlerinden beri bölgede merkez haline gelmiş bulunmaktaydı ki buralarda üretilen eserlerin Anadolu ve etrafı ve hatta Avrupa’ya kadar ihraç edildiğini biliyoruz.
Kürt Aşiretleri: Aktör, Müttefik, Şaki , Kolektif, Derleyen: Yalçın Çakmak,Tuncay Şur, Bağlantı Yayıncılık, 2022. Merkezi idareler ve Kürt aşiretleri ortasında değişken ve dönüşümlü bir bağ olduğuna tarihi metinlerde sıkça rastlanıyor. Bu bağlamdan hareketle merkezi idareler için “uygun” aşiretin belirlenmesinde tesirli olan durum nedir? Din, mezhep ya da etnik kimlik ne derece belirleyici?
Kürt aşiretleri 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı egemenliğine girmeleriyle devletle karşılıklı ve değişen bir bağlantı ağı içerisine girdi. Bunu, birlikte kaleme aldığımız ve pek yakında çıkacak ortak bir makalemizde daha ayrıntılı bir biçimde ele aldık. Bu vesile ile şunun altını çizmek isteriz: Tıpkı ‘Kürt Aşiretleri’ kitabımızın üst başlığında olduğu üzere aşiretlerin Osmanlı ile münasebetlerinde “aktör, müttefik ve şakî” olmak üzere hem özgün hem de tarihi manada değişen bir izlek kelam konusu. Yani Osmanlı ile büsbütün düz ve mutlak bir ittifak kelam konusu değil. Bu nedenledir ki Bedirhan Beyefendi İsyanı’nın bastırılmasından sonra resmi beyanlara da yansıdığı üzere “Kürdistan’ın yine fethi ve ele geçirilmesinden” bahsedilecektir.
Diğer taraftan aşiretlerle merkezi idareler ortasındaki alakanın oluşumu ve seyrinde mezhep ögesinin aktif olduğunu kimi açılardan lisana getirmek elbette mümkün. Buna epeyce somut örnekler vermek de mümkün. Mesela üstte da temas ettiğimiz üzere Hamidiye Alayları’na defaten başvurmalarına karşın Varto ve Dersim’deki Kızılbaş aşiretler kabul edilmedi. Çünkü Ahmet Şâkir ve Zeki paşalar ret münasebetlerinde direkt Kızılbaş olmalarını lisana getirirler. Öte yandan bilhassa imparatorluk sonrası periyotta aşiretin etnik kimliği ya da mezhebinin yanı sıra politik durumu da belirleyici oluyor. Bunun epeyce somut örnekleri mevcuttur. Türk Ulusal Çabasının yanında yer alan aşiretlerin yanı sıra misal devirlerde zuhur eden Kürtlük çabasının taraftarı olan aşiretler de kelam hususudur. Bu münasebet biçimi Türkiye’de olduğu üzere Irak ve Suriye’de emsal dinamikler üzerinden yürümüştür.
Özellikle ulus-devlet olgusunun ortaya çıkışından sonra Kürt aşiretlerinin varlığı nasıl etkilendi?
Aşiretler Kürt coğrafyası üzerinde farklı ulus devletler kurulmasına karşın mevcudiyetini korudu. Denilebilir ki imparatorluklar devrinde aşiretlerin üstlendikleri rol, merkezi idarelerle kurdukları ilgi ulus devletler devrinde de makul veçheleri ile periyodun şartlarına uygun dönüşümlerle devam etti. Türkiye örneğine bakacak olursak, birtakım aşiretler bir yandan Cumhuriyet’in kuruluşundan itibaren ulus devletin destekçisi, onun yereldeki nüfuzunun temsilcisi ve hatta kimileyin paramiliter gücü olabilmektedir. Öte yandan aşiretler tıpkı vakitte Kürt ulusal davasının bilhassa insan kaynağı, militanları ya da sempatizanı da olabilmektedir. Bu durum Türkiye dışındaki Kürt mevcudiyetinin olduğu ulus devletler için de geçerlidir. Tabi, bütün bunları tarih boyunca değişen siyaset yapma anlayışı ve yeni şartlardan bağımsız değerlendirmemek gerekiyor. Lakin tekrar de aşiret faktörünün bugün özellikle Türkiye siyasetinde meşru veya yasa dışı siyasetlerin görmezden gelemedikleri bir konu olduğunu söylemekle birlikte özellikle meşru siyasetin oy devşirmek ismine aşiret yöneticileri ile münasebetlerini sıcak tuttukları malumdur. Öteki taraftan şöyle bir gerçek de var: Yasal siyaset, aşiretler ile bağlarını daha çok bu seviyede tutarken, öbür Kürt partilerinin bununla bir arada aşiret olgusunun dışına çıkarak daha kozmik argümanlarla aşiretlerle bağlantılarını geliştirdiklerini görüyoruz.
Her ne kadar seçim devirlerinde görünür hale bürünse de Kürt siyasal partilerinin ve sivil toplum örgütlerinin ortak hareket etme çalışmaları her daim sürüyor. Bu çalışmalara aşiret olgusunun ne kadar tesiri var? Belirleyici olduğunu düşünüyor musunuz?
Bir evvelki son cümlemizden devam edersek, şunu söylemek pek mümkün: 1918’den itibaren, yani programında Kürtler için siyasal ve teritoryal egemenlik talebini açıkça dillendiren milliyetçi Kürt tertiplerinin ortaya çıkmasından beri Kürt siyasal hareketleri içinde aşiretlerin direkt ve hayli güçlü bir tesiri var. Her ne kadar yüzyılın başından itibaren batılı manada bir Kürt entelijansiyasının mevcudiyeti açıkça görülse de bu seçkin kümenin Kürt nüfusunu mobilize edecek bir gücü yoktu. Bu yüzden aşiretler – ve elbette pirler de- Kürt siyasal davasının insan kaynağını ve militanlarını oluşturdu, siyasal taleplerin kitleselleşmesinin taşıyıcılığını yaptı. Bunun örneklerini Pir Said, Ağrı üzere başkaldırılarda ve daha sonra 1980’lerden sonra açıkça görmek mümkün. Benzeri bir durum cari manada da geçerliliğini korumaktadır. Zira çok basitçe söz edersek aşiret Kürt toplumunda hala epeyce güçlü bir siyasal, ekonomik ve insan gücünü temsil etmekte. Lakin olağan tekrar bağlarsak bu karşılıklı bağ Kürt milliyetçi hareketinin etkisiyle bir değişim ve dönüşüm de yaşamakta. Doğal bunda artık değişen dünya şartlarıyla bir arada Türkiye için kentleşme olgusuna paralel göçlerle, güçlü bir Kürt diasporasının tesiri de bulunmakta.
Hazırladığınız yeni bir çalışma var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Evet var. Pek yakında ortak bir İngilizce makalemiz yayımlanacak. Bununla birlikte malumunuz birinci ortak derlememiz “Kürt Tarihi ve Siyasetinden Portreleri” çalışırken, bu çalışmamızda daha genel bir tertip olarak aşiret olgusuna eğildik. Bunun sonrasında da tekrar tarih ve yeni gelişmelerle bağını koparmadan Kürt tarihini farklı veçheler ile okumanın imkanlarına odaklanmayı hedefleyen bir çalışma düşünüyoruz.
