Miguel de Unamuno, 1936’nın son günü öldüğünde arkasında birçok eser ve üzerinde düşünülmesi gereken fikirler bırakmıştı. İnsanın mantığı ve inancı, aklı ve hisleri ortasındaki tansiyonlara dair söyleyip yazdıkları, kendisinden sonraki muharrir ve düşünürleri etkilemişti. Roman ve hikayelerindeki karakterler ve onların başına gelenler, çoğunlukla bu minvalde seyreden kıssalardan oluşuyordu.
Unamuno, iç çatışmalarıyla; kendisinin tabiriyle “insan olmasından kaynaklanan çelişkileriyle” ve bir mantığa oturttuğu öfkesiyle nam salmış, bunları bilgece lisana getirmesiyle ünlenmiş bir düşünürdü. Cahillikte ısrar edenlere şifa dilerken ömrü savunuyor ve akıl-duygu ayrımını pek beğenilen karşılamıyordu. Dahası, kişinin inandıkları ve dinin inandırdıkları ortasında yaptığı ayrım, devrin İspanyası’ndaki muhafazakârlar tarafından çok sert biçimde eleştirilmişti. Halbuki muharrir, inanç-yaşam tansiyonunun suniliğine dikkat çekmiş ve bunun felsefi sorgulamasına girişmişti. Daha doğrusu, bu tansiyona dair sorularına cevaplar aramıştı.
Unamuno, halis bir felsefeci olduğundan her şeyin başına soruları ve sorgulamayı yerleştirmişti. Denemelerinde ve romanlarında da sorgulayan karakterler ön plandaydı. Hayatının son devrinde yayımlanan; kişinin benliğini ve telaşlarını sorguladığı, mektup biçiminde kaleme aldığı ‘Satranç Ustası Don Sandalio’nun Romanı’ da Unamuno’nun bu metinlerinden biriydi.
MÜNZEVİNİN DON SANDALIO’YLA KARŞILAŞMASI
‘Satranç Ustası Don Sandalio’nun Romanı’nın inzivada yaşayan anlatıcısı, vakti vaktinde etrafındakilerin aptalca tutumlarından sıkılmış lakin buna karşın diğerlerinden kaçamamış biri. Kıyıda sakin sessiz yaşarken çabucak her gün uğradığı dernek, kısa müddet de olsa toplumsallaştığı bir yer ve orada satrancı hayatının merkezine yerleştiren Don Sandalio’yla tanışıyor. Bu müsabaka ve sonrasında yaşananlar, Unamuno’nun roman içinde romana, öykü içinde kıssaya ve gerçek-kurgu karışımına dönüşen bir metin hâline geliyor.
Anlatıcı, dalgalar ve ağaçlarla dost olmak için geldiği kıyıda, arkadaşı Felipe’ye gönderdiği mektupta insanlardan nefret etmediğini ancak aptallıktan sıtkı sıyrıldığını yazarken kendisini Robinson’a benzetiyor: “Ne kadar da benziyorum Robinson’a! İnsanların çıplak ayak izlerini görmekten değil ancak aptal ruhlarının kelamlarını duymaktan kaçıyorum ve kendimi izole ediyorum ki aptallıklarının sürtüşmesinden korunabileyim. Kıyıya vuran dalgaların sesini ya da dağdaki ağaçların yapraklarında rüzgârı dinlemeye gidiyorum. Hiç erkek yok! Bayan da yok, elbette! Şimdi konuşmayı sökmemiş, ailesinin konutta öğrettiği şükranları bir papağan misali nasıl tekrar edeceğini bilmeyen bir çocuk vardır en fazla.”
Ağaçların, dalgaların, rüzgârın ve ıssız kıyının kendisini insanlardan uzaklaştırdığını, bu türlü keyifli olduğunu ancak bunun uzun sürmemesinden korktuğunu da not ediyor mektuplarından birinde. Bahsi geçen endişe, üye olduğu derneğe gidip gelmeye başlamasıyla gerçeğe dönüşüyor.
Satranç Ustası Don Sandalio’nun Romanı, Miguel de Unamuno, Tercüman: Bengi De Sa Matos Paixao, 76 syf., Timaş Yayınları, 2021. İnsanların kart oyunlarıyla vakit öldürdüğü, az bağlantı kurduğu ve bir şeyler okur üzere yaptığı bir dernek bu. Anlatıcı, kaçtığı aptallıklarla burada yine karşılaştığını düşünürken etrafını gözlemlemeyi de ihmal etmediği sırada gözü satranç oynayanlara takılıyor; bir güruh, satranç tahtası etrafında toplanmış atılımları izleyip tartışırken kalabalıktan birinin seslendiği Don Sandalio’yu fark ediyor: “Onun hayatına dair hiçbir şey tasavvur edemedim, onu çok umursadığım da söylenemez. Hayal etmeyi seçiyorum. Derneğe sadece satranç oynamak için geliyor ve tek söz bile etmeden, hasta bir açgözlülükle oynuyor. Satranç dışında bir dünya yok üzere onun için. Öbür oyuncular ona hürmet duyuyor, tahminen de görmezden geliyor, gerçi aşikâr bir acıma duygusu hissettiklerini de fark ettim. Onun için bir manyak denilebilir. Lakin her vakit, tahminen de ona acıdıklarından, kendisiyle satranç oynayacak birini bulmayı başarıyor.”
Anlatıcı, gördüğü ve hayal ettiği (zihninde bir kıssa yazdığı) Don Sandalio ortasında gidip gelirken tanıyanların ona nasıl davrandığını, satrancın onun için ne manaya geldiğini ve bu adamın benliğinin derinliklerinde neler olup bittiğini düşünüyor. Akabinde, Don Sandalio imgesinin kendisini her yerde izlediğini fark ediyor.
Zihnini açan ve artık onsuz yaşayamayacağını sandığı Don Sandalio’yla ilgili anlatıcının ayırdına vardığı öbür bir şey daha bulunuyor: “İnsanlardan, saçmalıklarından, aptal uygarlıklarından ne kadar kaçmak istersem isteyeyim tekrar de bir beşerim; olmak istediğimden daha çok beşerim ve onlardan uzakta yaşamayı başaramayacağımı düşünüyorum. Beni çeken şey bu aptallık! Bunun beni içten içe rahatsız etmesine gereksinimim var!”
SORU VE KARŞILIKLARA HAMİLE SESSİZLİKLER
Anlatıcı, dostu Felipe’ye yazdığı mektuplarda, Don Sandalio’nun satrancı bir ibadet üzere nitelediğinden onu izlemenin ve onunla arkadaşlık kurmanın kendisini “insanın en büyük trajedilerinden biri” dediği aptallıklardan uzaklaştırıldığından ve gittikçe bu gizemli adamı daha çok tanımak istediğinden bahsediyor. Bununla birlikte Don Sandalio’nun memnun olup olmadığını ve rastgele bir trajedinin çemberinden geçip geçmediğini de merak ediyor. Başladıkları oyun, anlatıcının hem kendi kanılarını ortaya döktüğü hem de Don Sandalio’yla ilgili fikirler yürüttüğü bir hareket hâline geliyor. Hatta anlatıcı işi bir uzunluk öteye götürüyor: “Benim Don Sandalio’m dernekte satranç oynayan değil, başkası; beni ruhumun derinliklerine sokan, peşimi bırakmayan Don Sandalio; onun hayalini kuruyorum, hatta onunla birlikte acı çekiyorum (…) Sonra, Don Sandalio’m hakkında düşünerek onu kendime dönüştürdüğümü ve ikili kişilikten mustarip olduğumu düşünerek titredim. Gerçek şu ki, bu yeterliydi!”
Var olan Sandalio ile zihninde kurguladığı Sandalio ayrımı, anlatıcıyı kimi anlarda delirme noktasına getiriyor. Anlatıcı ve Don Sandalio bazen tek bir ruhta birleşiyor bazen de hengameye tutuşuyor. Anlatıcı, Don Sandalio’yu merak ederken aslında kendi benliğini eşeliyor; kimi anlarda kendisini Don Sandalio’ya benzetiyor kimisinde ise onu kendisine… Vakit zaman anlatıcı güya bir ayna karşısında duruyormuş izlenimi veriyor.
Don Sandalio’nun suskunluğuna karşılık anlatıcının konuşkanlığı dikkat cazibeli: İkili ortasındaki alaka, satrançtaki hayati ataklara benziyor. Don Sandalio’nun suskunluğuyla yaptığı atılımlar anlatıcının merakını artırıyor ve onunla ilgili yerli yersiz niyetler dolaşıyor zihninde. Don Sandalio’nun dediği üzere hayat ve oyun sorunlar sunuyor. İnsanların aptallıkları ve tesadüfen karşısına çıkan oyuncunun öyküsü bunların başında geliyor. Bir de anlatıcının her gün uydurduğu yeni hatıralar…
Anlatıcı sonra fark ediyor ki herkesin kendi Don Sandalio’su olabilir ve herkes onu hayal ederek roman yazabilir. Akabinde, yeni sorular doğuracak karşılıklar geliyor: “Yoksa mektuplardaki Don Sandalio, benim Don Sandalio’m, aslında sevgili Felipe’nin ta kendisi mi? Bütün bunlar Felipe’nin kurgulanmış bir otobiyografisi ve görünüşe nazaran birebir vakitte benim bilinmeyen okurum mu? Mektupların yazarı! Felipe! Satranç oyuncusu Don Sandalio! Buğulu aynalardan oluşan bir galerideki figürler! (…) Her şair, her yaratıcı, her roman muharriri -roman yaratıcısı- karakterler yaratarak aslında kendini yaratır ve şayet onlar meyyit doğarsa kendisi de bir meyyit üzere yaşıyor demektir.”
Unamuno, tek bir andan; Don Sandalio’nun son derece vakur bir halla satranç oynadığı ve anlatıcının onu gördüğü dakikalardan hareketle yazdığı romanda, sessizliklerin aslında pek çok soruya ve cevaba hamile olduğunu, kişinin kendisini ve etrafında yaşananları sorgulamak için buradan hareket edebileceğini gösteriyor okura. Sonrasında yaşanacakların yahut düşünüleceklerin, satranca ve atılımlara benzeyebileceğini sezdiriyor.
