Osmanlı dönemi fal geleneği ve falnameler

Habibe Çalışkan*

Tarih boyunca beşerler geleceği öğrenme isteğiyle, bilinmeyenden yani ‘gayb’dan haber almak için muhakkak işaretleri uyguna yahut berbata yorumlayan fal yolları ürettiler. Fal sistemlerinin bilinen en eski ispatları Mezopotamya’da karşımıza çıkar. Eski Ahit’te Yakup ve Yusuf peygamberlerin firavunun hayallerini yorumlaması ve gelecekten haber vermeleri ise fal kavramının siyasetle iç içe geçtiğine örnektir.

Kaşgarlı Mahmud, fal sözünü birinci Türk kaynaklarından biri olan Dîvânu Lugâti’t-Türk’te ‘falcılık, kahinlik bir kimsenin gönlündeki yeri bilmek’ olarak açıklar. Münasebetiyle İslamiyet öncesinde fal kıymetli bir yer tutmaktadır. Bu süreçte kuşların uçuşu, ateşin yanarken çıkardığı sesler, insanların uzuv hareketleri, hayvanların sesleri, çeşitli bakliyatlarla bakılan fallar, su, kum, çiçek falı, üzere birçok fal çeşidi ortaya çıkar ve durum müşahedelerine nazaran olumlu yahut olumsuz çıkarımlar yapılır.

Geçmişten günümüze kadar uzanan fal geleneği İslamiyet’in kabulü ile birlikte de devam eder. Fakat fal bakmak İslam inancında haram sayılmasına karşın zorda kalınan durumlarda yalnızca ‘tefe’ül’ (hayra yorma) eforu olarak sürer.

Ayet ve hadisleri incelediğimizde Hz. Muhammed’in kahinleri ve kehanetleri beğenilen karşılamadığını söyleyebiliriz. Cahiliye devrinde hayvanların çıkardığı seslerden, tabiatın ve insanın hallerinden mana çıkarıp gelecek yorumu yapılmasını yasakladığı bilinmektedir. Hatta fal ve gibisi uygulamalara yönelen şahısların ibadetlerinin makul bir müddet kabul edilmeyeceği ayet ve hadislerle belirtilmiştir. Zira İslam’da ‘gayb’ın sadece İlah tarafından bilineceği inancı vardır.

Türklerin İslamiyet’i kabulü ile birlikte terk edilen usuller olduğu kadar ‘tefe’ül’ hayra yorma yöntemi ile birçok fal çeşidine bakılmaya devam edilir. Örneğin suya, aynaya, resme, gökyüzüne, köz ve tütsüye bakarak doğayı, insanı yorumlama geleneği su, fotoğraf, kahve, yıldız fallarının ortaya çıkmasına sebep olmuştur.

KUR’AN-I KERİM’LERİN ART SAYFALARINDAKİ FAL CETVELLERİ

Nasıl fal bakılacağının anlatıldığı fotoğraflı ya da fotoğrafsız Arapça, Farsça ya da Türkçe kitaplara ‘falname’ ismi verilir. Falnameler kendi içlerinde çeşitli kümelere ayrılır. En çok kullanılan tipler ortasında ‘Kur’an falnameleri’ karşımıza çıkar. Kur’an falnameleri, Kur’an harflerinin ve Kur’an ayetlerinin yorumlanması ile bakılan falnamelerdir. Farsça düzenlenmiş metinler cetvellere yerleştirilerek yorumlanır ve bu cetveller Kur’an-ı Kerim’in art sayfalarında bulunur. Bir öteki çeşit ise kura falnameleridir; bu falnamelerde sayı ve harflerin bulunduğu cetveller yer alır. Cetveller üzerine atılan zarla, harfin geldiği sayının fal yorumuna gidilir. Atılan zar, gelen harfin yahut sayının delalet ettiği yıldızlara, hayvanlara, bitkilere ve onların sevk ettiği peygamberlere gönderilerek ‘gayb’dan haber verir.

Fal bakacak kişi, evvel abdest alıp akabinde üç sefer İhlas Suresi’ni okuyarak kurallara uygun bir formda Kur’an-ı Kerim’den rastgele bir yaprak açar. Açtığı sayfada çıkan harfleri, elindeki Kur’an’ın sonuna eklenmiş olan Farsça falname cetvellerini kullanarak yorumlar. Cetvellerde her bir harfin kendi içinde yorumları vardır. Örneğin Elif harfi hep uyguna işarettir. Zelzele sözündeki ‘zel’ harfi ise şeytanla ilişkili, sakınılması gereken bir iştir. Falda ‘re’ harfi çıktıysa sultanların yanında bile sözünüz geçecek demektir!

MOLLA HÜSREV’İN FATİH SULTAN MEHMET’E BAKTIĞI FAL

Falname örnekleri dışında bir öteki fal çeşidi ise ‘tefe’ül’ maksadıyla yapılan fal tutma yoludur. Bu sistemde de yeniden Kur’an’dan rastgele bir sayfa açılır, göze çarpan birinci ayetin manası çıkarılarak geleceğe yönelik tefe’ül yapılır. Örneğin, Molla Hüsrev, II. Mehmed’e Kur’an’dan ‘tefe’ül’ açarak yakın vakitte padişah olacağı muştusunu vermiştir.

Osmanlı periyodunda, Fatih Sultan Mehmet ismine biri Farsça ‘Cam-ı Suhan-gu’ oburu Türkçe ‘Falname’ isminde iki fal kitabı yazıldığını biliyoruz. ‘Raznâme’ isimli eser ise Osmanlı periyodunda fal tutmayla ilgili, Şair Kefeli Hüseyin tarafından evvel III. Murad’a sonra III. Mehmed’e sunulan bir yapıttır. Bu eserler birçok değerli kişi ve bu şahısların başlarından geçen olayları aktarması açısından kıymetlidir.

EVLİYA ÇELEBİ DEVRİNİN ESNAF FALCILARI

Fal, Osmanlı toplumunun gündelik ömründe, devlet siyasetlerinde kıymet kazanmıştı ve çabucak her işe tahlil üretmek için fal teknikleri ve fal kitaplarına başvurulurdu. Falın Osmanlı vaktinde esnaf örgütüne dönüşmüş olması Evliya Çelebi tarafından şöyle aktarılır: “Çarşılarda ‘Resimlerden fal bakanlar’ ‘Falcıyan-ı Musavvirân’ denilen esnaf kümesi bulunmaktadır. Bunlardan Hoca Mehmet Çelebi isimli zât Mahmut Paşa Çarşısı’nda çalışır. Hoca Mehmet Çelebi peygamberlerin, padişahların, pehlivanların, sayısız kaleler önündeki çarpışmalarını, deniz savaşlarını, deri ve kâğıt üzerine yapılmış fotoğraflarını asar, ciltlenmiş bu fotoğrafları kullanarak falına baktırmak isteyenlere bir akçe vermesini söyler; çekilen resmi açar ve iki dize ile falın sonucunu bildirir.”

Evliya Çelebi, Ferhat resmi için söylenen iki dizeyi ise şöyle aktarır, “Bu fal ıssına (sahibine) geldi işte Ferhat/ Çalışmakla olursun sen dilşad.”

Bu dizelerden, halkın ilgisini çeken falların esnaf kümelerine iş kapısı açtığı ve toplumsal hayatta insanları bir ortaya toplayan bir öge olduğunu anlıyoruz. Buradan anlaşıldığı üzere seçilen fotoğraf, öyküsü ile ilişkili olarak kişinin falıdır.

İslami bilimler ortasında, farklı bir uzmanlık gerektirmeyen tek fal, kitap fallarıdır. İslam alımları ve bu alanda yetişmiş şahıslar, Arapça, Farsça, Türkçe düzyazı, şiir, fotoğraflı, hurşidnâme özelliği taşıyan falnameler ortaya çıkardılar. Bu eserler vakit içerisinde padişah ve devlet adamlarına, ileri gelen şahıslara takdim edilen nüshalar olarak hattatların ve müzehheplerin elinden çıktı; kimi nüshalara ise nakkaşlar tarafından fotoğraflar ek edildi.

MEVLANA’NIN MESNEVİ’SİNDEN FAL BAKMAK

Kitap sayfalarından fal bakmanın çok uzun müddet devam ettiğinin ispatlarından birisini Topkapı Sarayı Müzesi’nde görebiliriz. Gelibolulu Mustafa Ali’nin Nusretnâme isimli yapıtının 1584 tarihli nüshasında, Serdar Lala Paşa’nın Mevlana Celâleddin Rúmi’nin mesnevisinden bir sayfa açarak fal tutmasını gösteren bir fotoğraf de mevcut. Lala Mustafa Paşa, doğu seferine giderken Konya Mevlana Türbesi’ne uğramış ve Mesnevi’den rastgele bir yaprak açarak seferin nasıl geçeceğini ‘tefe’ül’ etmiştir. Mesnevi’den açılan sayfanın hayırla yorumlandığı bilinmektedir.

FALNAMELERDEKİ RESİMLER

Osmanlı’da fotoğraflı fal kitapları ise epey azdır. En erken örnekleri 17. yüzyıla uzanan falnameler ya çeviri ya da derlemedir. En erken tarihlisi III. Murat periyodundan, Arapça bir astroloji ve fal kitabının çevirisidir. Müderris ve şair Suûdî, bu çevirinin iki nüshasını III. Murat’ın buyruğuyla sultanın iki kızı için hazırlar.

Osmanlı fotoğraf sanatında fotoğraflı fal kitapları örnekleri ortasında incelenen bir öbür eser, Vezir Kalender Paşa’nın Sultan I. Ahmed’e sunduğu falnamesidir. 1614-1616 ortasında vezirlik yapan Kalender Paşa, bu cinsten fotoğrafları muhtemelen bu periyotta derlemiş, fotoğrafların karşısına Türkçe fal metinleri koyup Falname albümü yaparak Sultan I. Ahmed’e ikram etmiştir. Falnamesine bir de önsöz ekleyen Kalender Paşa, fotoğrafların fala bakma hedefiyle yorumlanmasının neden ve faydalarını, falnamenin kullanılmasında izlenmesi gereken yolu açıklamıştır.

Ayrıca fotoğraflı falnamelerde, Hz. Muhammed, öbür peygamberler ve yakın etrafı, Şii imamların mucizeleri, astronomi, gezegen ve burçların yorumları, doğaüstü semboller, ahiret hayatına ait cennet, cehennem, kıyamet mevzuları, melek tasvirleri, mehdi, Dabbetü’l Arz, Deccal, edebi nitelikli hikayelerden kahramanlar ve hayvanların betimlendiğini görüyoruz.

EN ESKİ ÖRNEĞİ İRAN’DAN

Resimli falnamelerin en erken örneği, 1575-1600 yıllarına tarihlenen, günümüzde ise Dresden Sachsische Landesbibliothek’te bulunduğundan Dresden falnamesi olarak bilinen yapıttır. Bu örnek aslında Safevi Şahı Tahmasb için hazırlanmış ve günümüze 30 fotoğraflı sayfası ulaşmıştır. I. Ahmed devrine tarihlendirilen bu falnamenin öteki iki nüshası ise Topkapı Sarayı’nda bulunur.

Bu fotoğrafların metinle temaslı olarak mukayeseli ikonografik çözümlemeleri yapılırdı. Örneğin falınızda Süleyman Peygamber ve Belkıs geldiyse yorum şöyledir: Sefer eylemek, alım satım, kul, cariye, binek edinmek, yeni konuta çıkmak, çocuğun sütten kesilip okula yollanması için uğurlu bir işarettir. Şayet falda Mars gezegeni çıktıysa bu fal perişanlığa, gam ve probleme işarettir. Falda çıkan Yedi Uyurlar husus ile temaslı olarak sabretmeye delalet eder. Dabbe figürü ise güç günlerin habercisidir.

İnsanlık tarihi boyunca merak edilen en değerli mevzuların başında gelecekte insanların neler yaşayacağı oldu. ‘Gayb’ı merak etmek çeşitli prosedürlerle fal bakılmasına yol açtı. Gök hareketlerinden, hayvanların iç organlarının durumlarına, kutsal kitaplardan, fotoğraflı nüshaların formlarının yorumlanmasına kadar farklı tekniklerin denendiği fal yordamları ise günümüzde tanınan kültürün getirileri ile devam ediyor. Artık akıllı telefonlara, tablet ve bilgisayarlara yüklenen fal programları ile günlük tarot, kahve, yıldızname üzere fal çeşitlerine bakılabiliyor. Kafelerin, butik kitabevlerinin cazipliğini artırmak için kahve fincanları fal bakan şahıslarla destekleniyor. Klasik alışverişin devam ettiği çarşılar, pazarlar, seyahat rotalarındaki köşe başlarında kum, el, bakla, tavşandan niyet çekme üzere fal bakma çeşitleri günümüzde hâlâ insanları cezbediyor.

* Sanat Tarihçisi / Anadolu Üniversitesi Türk Dünyası Bilim Kültür ve Sanat Merkezi.