‘Sergüzeşt’ bugünün okuruna ne vaat eder?

Ata Hacımale

Tanzimat romanları bir neslin hayata ve edebiyata nasıl baktığını anlamak için kusursuz kaynaklardır Escort Fikirtepe Sırf edebiyatla ilgilenmeyen birebir vakitte toplumu da değiştirip dönüştürme uğraşında olan Tanzimat aydınlarının zihin dünyası en berrak halde bu metinlerde karşımıza çıkar Günümüz okurları bu romanlar aracılığıyla kimi meselelerin geçmişten Sancaktepe escort bugüne nasıl miras kaldığını şaşkınlıkla keşfederken devrin aydınlarının taşıdıkları heyecana ortak olmaktan da zımnî bir haz alır Yıkılmakta olan bir imparatorluğu edebiyat aracılığıyla kurtarmak üzere naif ve romantik bir uğraşın üsküdar escort bayan peşinde olan Tanzimat müelliflerinin içinde bulundukları tansiyonu keşfetmek ya da batıya yönelik istekle ulusal kimliği kaybetmekten duyulan kaygı ortasındaki zıtlıkların izini sürmek üzere problemler devrin romanlarını okurken okuyucunun zihnine resen üşüşür

Tanzimat romanlarını okumak toplumun batılılaşması için uğraş harcayan bu müelliflere duyulan sempatinin yanında periyodun meselelerini daha uygun anlamak açısından da kıymetlidir Görücü metodu evlilik bayanların eğitimi ya da kölelik üzere devrin öne çıkan sıkıntıları bu romanlarda mevzu edilmiş ve edebiyat aracılığıyla bu sıkıntılara devalar aranmıştır Bu yüzden Tanzimat ruhunu daha yeterli anlamanın ve devir aydınlarının karşı karşıya oldukları sıkıntılara ne üzere tahliller önerdiklerini öğrenmenin en uygun yolu dönüp bu romanlara yine bakmaktan geçer Bu bağlamda tercih edilebilecek en tipik örneklerden biriyse hiç elbet Tanzimat devrinin en değerli romanlarından olan ‘Sergüzeşt’tir Bu metin geçtiğimiz günlerde İrtibat Yayınları tarafından sadeleştirilmiş ve eleştirel olarak iki farklı kitap halinde yayınlandı metinleri hazırlayan isimse İsmail Kayapınar

İlk olarak 1888 yılında yayınlanan ‘Sergüzeşt’ müellifi Samipaşazade Sezai nin kölelik müessesini tartışırken devrin toplumsal ömründen görüntüler sunmayı da ihmal etmediği değerli bir kurucu metindir Tevfik Fikret in bizde edebi hikâyenüvisliğin birinci numunesidir diyerek övdüğü bu metin Osmanlı için şimdi çok yeni bir edebi çeşit olan ve hâlâ romantizmin tesirinde gelişen Türkçe romanın realizmle tanışmasını sağlamış daha sonra Recaizade Mahmut Ekrem in ‘Araba Sevdası’yla birlikte ehil bir örneğini vereceği bu akımın edebiyatımızda ortaya çıkışının yolunu hazırlamıştır Müellif romanın baş şahsı olan Dilber in kıssasını anlatırken abartıdan kaçınmaya çalışmış karakterin portesini içinde bulunduğu yer ve toplumsal yapıya uygun formda betimlemeye ihtimam göstermiştir Bu açıdan kendisinden evvel yazılmış romanlardan ayrışan Sergüzeşt içinde barındırdığı jenerasyon çatışmasıyla da ilgi çeker Tanzimat aydınlarının eski nesille ortasındaki kopuşun bir göstergesi haline gelen bu çatışma ögesi romana kıymetli bir tarihsellik kazandırmıştır Celâl Bey in evlilik ve kölelik konusunda başta babası Asaf Paşa olmak üzere etrafındaki eski neslin temsilcisi olan bireylerle aykırı düşmesi gerçekte Samipaşazade Sezai nin şahsen deneyim ettiği bir çatışmayı yankılamaktadır

‘Sergüzeşt’in temel konusu Tanzimat edebiyatının sıkça işlenen temalarından biri olan kölelik problemidir Romanda köleliğin beraberinde getirmiş olduğu sınıflı toplum yapısını ve bu durumun ortaya çıkardığı çarpık bağları ele alan muharrir Kafkasya dan kaçırılıp İstanbul daki bir esir pazarında satılığa çıkarılan genç Dilber in acıklı hikayesi üzerinden toplumun içinde bulunduğu ikiyüzlülüğe ayna meblağ Samipaşazade Sezai çağdaş bir eğitim almakla ve batılı bir ömür stilini sürdürmekle övünen kimi bireylerin iş köleliğe geldiğinde takındıkları çelişkili tavrı bu romanda muvaffakiyetle ortaya koymuştur Muharririn Dilber e beslediği sempatiyi gizlemeye gerek görmüyor oluşu okuyucunun da bu bahtsız genç kızla empati kurmasını kolaylaştırır Bu sayede müellif okuru kendi savunduğu fikre çok daha kolay ikna etmeyi başarır Bununla birlikte Sergüzeşt teki kölelik sorunu sırf insan ticareti bağlamında ele alınmamıştır Romanda mevzu edilen esaretin siyasi bir boyutu da vardır Esir kızı Dilber in şahsiyetinde Osmanlı daki kölelik kurumunu eleştiren müellif pazarlarda para karşılığı alınıp satılan kölelerin durumuyla Osmanlı nın içinde bulunduğu politik baskı ortamı ortasında örtük bir paralellik kurar Romanda açıkça yapılmış politik göndermeler olmasa da muharririn kölelik kurumunu eleştirmek maksadıyla kaleme aldığı kimi satırları periyodun aydınları üzerindeki siyasi baskıya işaret eden dokundurmalar olarak okumak mümkündür Romanın Hürriyete sözüyle sona erdiği göz önünde bulundurulduğunda muharririn metin içerisinde yapmış olduğu siyasi telmihlerin mahiyeti daha net bir biçimde açığa çıkar Samipaşazade Sezai romanında esaretin her türlüsüne karşı cephe alarak değerli bir tutum ortaya koymuş ve Tanzimat aydınlarının üstlenmiş oldukları misyona uygun bir davranışta bulunarak politik baskıya edebiyatla direnmenin yolunu aramıştır ‘Sergüzeşt’te bir örneğini gördüğümüz hürriyet yanlısı bu tavır batıdan yeni alınmış bir kavram olan özgürlüğe kelam konusu periyotta aydınlar tarafından duyulan güçlü bağlılığı da gözler önüne sermektedir

İnci Enginün Samipaşazade Sezai nin gündelik hayattan kimi detayları yakalamakta çok başarılı olduğuna dikkat çekerek ‘Sergüzeşt’in bu bakımdan çok varlıklı bir roman olduğuna vurgu yapar Nitekim de ‘Sergüzeşt’ ele aldığı hususun dışında sıradan ömrün içinden dikkat cazibeli detaylara verdiği ehemmiyetle de okuması keyifli bir romandır Romanda insan ve eşya ortasında kurulan kimi benzerlikler periyot edebiyatı için son derece yeni bir söyleyiş stilinin doğmakta olduğunun ipuçlarını verir Örneğin Celâl Bey in akıl dışı davranışlarını mazur gösterebilmek ismine Yalnız saat muhakemesi bozulmuş bir zihne benziyor diyerek saat ile insan zihni ortasında kurduğu benzerlik muharririn etrafına ne kadar dikkatli bir bakışla yaklaştığını gözler önüne serer Muharririn kullanmış olduğu hafif lakin bayağılıktan uzak üslubun da okura keyifli ve kolay bir okuma tecrübesi sunduğunu söylemek mümkündür Okur Sezai nin anlatmaktan büyük keyif aldığı konut ve oda tasvirlerini okurken vakit zaman müellifle tıpkı edebi hazzı paylaştığını hisseder Vakit ve yerden uzaklaşıp bir anlığına da olsa Tanzimat devrinin konak hayatına konuk olmak ‘Sergüzeşt’in okurlarına sunduğu en hoş armağanlardan biridir

‘Sergüzeşt’ roman cinsinin Türk edebiyatındaki birinci örneklerinden biri olmanın beraberinde getirmiş olduğu kusurları kaçınılmaz olarak bünyesinde taşır Melodramatik yapısıyla gri tonlara yer vermeyen karakter kurulumuyla kolaylıkla varsayım edilebilecek olay örgüsüyle bugünün okuru için yeni bir şey söylemeyen bir metin olarak gözükebileceği de doğrudur Bununla birlikte ‘Sergüzeşt’in bugünün okuyucusuna vaat ettiği ve gözlerden kaçan öbür çekicilikleri vardır ‘Sergüzeşt’ her şeyden evvel roman tipinin Türkiye de kurulmasına öncülük eden birkaç yapıttan biri olmasıyla ilgi çeker Bu edebi cinsin uzun bir geçmişe sahip olduğu Kıta Avrupası na kıyasla çok yeni ortaya çıktığı Türkiye topraklarında bu kadar kısa vakitte serpilip gelişmesinin ve sonunda Nobel e uzanan bir geleneğe sahip olmasının ardında ‘Sergüzeşt’ üzere kurucu metinlerin büyük rolü vardır Bu yüzden ‘Sergüzeşt’i tekrar okumak bugün Türkiye de güçlü bir geleneğe sahip olan roman çeşidinin emekleme çağlarına şahit olmak için büyük bir fırsattır

‘Sergüzeşt’ bunun yanı sıra bugün çok gereksinim duyduğumuz fakat görmekte zorlandığımız aydın sorumluluğuna olan inancımızı yenilememize de imkân sağlar Bugünkünden daha sıkıntı koşullar altında yaşadıkları halde otoriteye karşı çaba etmekten vazgeçmeyen ve toplumu ileriye taşımak üzere ağır bir sorumluluğun altına giren Samipaşazade Sezai üzere aydınların varlığını hatırlamak geleceğe daha umutla bakmamıza yardımcı olacaktır Tanzimat aydınlarının gayretinden bugüne dönük dersler çıkarmak için ‘Sergüzeşt’ uygun bir başlangıçtır Bütün bunlarla ilgisi olmayan sıradan okur içinse melodramatik bir aşk öyküsünü akıcı ve keyifli bir üslupla anlatan ‘Sergüzeşt’i açıp tekrar okumak her vakit için inançlı ve âlâ bir tercihtir