Lauren Fuge
Avustralyalı araştırmacılar, Himalayalar kadar uzun ve harika kıtalar kadar geniş olan üstün dağların, hayatın evrim sürecinde yer alan iki kritik anda meydana geldiğine ait delillere ulaştılar. Avustralya Ulusal Üniversitesi’nden (ANU) doktora adayı olan Ziyi Zhu, “Günümüzde bu iki harika dağın bir gibisi yok. Sırf yükseklik açısından değil; 2 bin 400 km uzunluğundaki Himalayalar’ın üç ya da dört kat daha uzununu hayal edebilirseniz, ölçek hakkında bir fikir edinebilirsiniz” diyor.
Zhu, kendisinin ve meslektaşlarının bu devasa dağların ne vakit ortaya çıktığını anlamak hedefiyle zirkon kullandığı ve Earth and Planetary Science Letters isimli mecmuada yayınlanan araştırmanın başyazarı. Ulaştıkları bulgular, üstün kıta döngüsüne dair sahip oluğumuz bilgilerle, yani gezegenin en temel nabzının kıtaların muhteşem kıtalara dönüşmesi ve daha sonra modüllere ayrılması olduğu fikriyle uyumlu görünüyor. Bu döngü 700 ilâ 800 milyon yıldan beridir işlemeye devam ediyor üzere görünüyor ve bu harika dağlar üzerinde yapılan tarihlemeler, kıtaların harika kıtalar halinde bir ortaya geldiği tarihlerle tıpkı çizgide.
YAKLAŞIK İKİ MİLYAR YILDIR BESLİYORLAR
O devirde ortaya çıkan üstün kıtadan sonra oluşan ve ‘Nuna Harika Dağı’ diye isimlendirilen birinci örneğin geçmişi, günümüzden 2 ilâ 1.8 milyar yıl öncesine kadar uzanıyor.
Zhu, “Sonraki periyotta bitki ve hayvanlara dönüşen organizmalar olan ökaryotların beklenen ortaya çıkış tarihiyle de çakışıyor” diyor: “Transgondwanan Harika Dağı ismiyle bilinen ikincisi, 575 milyon yıl evvel birinci büyük hayvanların ortaya çıkışı ve bunun 45 milyon yıl sonrasında, hayvan kümelerinin büyük kısmının fosil kayıtlarında görünmeye başladığı ‘Kambriyen patlamasıyla’ örtüşüyor.”
Yine ANU’dan olan araştırma ortak muharriri Profesör Jochen Brocks’a nazaran, ilgi cazip olan konu, vakit içinde dağların ortaya çıkışına ait bütün kayıtların ortada olması. Bunlar, iki büyük tepeye işaret ediyor: Biri hayvanların ortaya çıkışıyla, başkasıysa karmaşık yapıdaki büyük hücrelerin ortaya çıkışıyla kontaklı.
Bu araştırma, dağların, Dünya’da var olan ömrün yükselişinde büyük ehemmiyet taşıyan bir rol oynadığına ait çoğalan delillere bir ek niteliğinde; bu fikir, birinci olarak Earth and Planetary Science Letters mecmuasında 2006 yılında yayınlanan bir makalede ortaya atıldı.
DAĞLAR EVRİMİ NASIL ETKİLEDİ?
Her şey erozyonda bitiyor. Dağlar yeryüzünün derinliklerinden yüzeye yanlışsız yükselirken, elementleri de beraberlerinde taşırlar. Sonrasında, binlerce yıl boyunca yağmur, rüzgar ve buzullar dorukları aşındırırken demir ve fosfor üzere birtakım elementler hür kalır ve ırmaklardan okyanuslara gerçek akar. Bu süreç, iklim ve karbon döngüsü üzere sistemlerin sürmesine yardımcı olur ve hayatın gelişimi açısından hayati değere sahip besin tahlilleri sağlar.
Gezegen tarihinde, ömrün, uzun bir müddet boyunca gelişim için gereksinim duyduğu besinler bol olmadığından “geriye çekildiği” düşünülüyor. Örneğin, ökaryotlar, Dünya’da yaklaşık 1,7 milyar yıl evvel ortaya çıktı; bununla birlikte, yaklaşık 800 milyon yıl öncesine dek hükümran hale gelemedi. Bu vakit dilimi “Sıkıcı Milyar” diye bilinir; çünkü evrim sürecinde neredeyse hiçbir ilerleme yaşanmamıştır.
ANU’dan araştırma ortak muharriri Profesör Ian Campbell, “Evrimde görülen bu yavaşlama, o devirde muhteşem dağların yokluğuna ve okyanuslara akan besin tedarikinin azalmasına bağlanıyor” diye izah ediyor. Bu fikir, bu duraklamanın sebebinin dağ oluşumlarının var olmaması olduğunu ileri süren daha eski araştırmalarla da destekleniyor. Akabinde, levha tektoniği plakaları harika kıtalar halinde parçaladığında ve büyük dağ zincirlerini yüzeyin üstüne ittiğinde, gerçekleşen yeni bir erozyon döngüsü ömrün ortaya çıkması için gereken temel bileşenleri sağladı. Bu besinler, atmosferde bulunan oksijen seviyesini artırmış olabilir.
Zhu, “İlkel Dünya’nın atmosferi neredeyse hiç oksijen barındırmıyordu” diyor: “Atmosferdeki oksijen seviyelerinin, ikisi üstün dağlarla çakışan bir dizi adımda yükseldiği düşünülüyor. Transgondwanan Muhteşem Dağı’nın yaşadığı erozyon ile temaslı biçimde atmosfer oksijeninde görülen artış, Dünya tarihinde görülen en yüksek orandaydı ve hayvanların ortaya çıkışı açısından hayati kıymet taşıyan bir önkoşuldu.”
Campbell, “Bu araştırma bize birtakım işaretler sunuyor. Böylelikle ilkel karmaşık ömrün evrim sürecini daha âlâ anlayabiliriz” diyor.
ARAŞTIRMA NASIL YÜRÜTÜLDÜ?
Zhu ve meslektaşları, zirkonları incelediler; zira bunlar, kristalden yapılma vakit kapsüllerine benzeyen sağlam mineraller. Dikkat cazip biçimde, oluştukları ortamda bulunan birçok farklı element açısından “sünger” üzere davranıyorlar. Bu araştırmaya dahil olmayan Adelaide Üniversitesi’nden bir jeolog olan Profesör Alan Collins, “Muhteşemler” diyor: “Ender bulunan toprak elementleri, içlerinde uranyum ve her tipten unsur üzere çok sayıda farklı elementten çok az ölçüde barındırıyorlar.”
Şayet bu zirkonların içinde farklı yoğunluklarda elementlere rastlarsanız, size nasıl oluştuğu hakkında bir şeyler söyleyebileceğini lisana getiriyor.
Zhu ve takımı, seçkin bulunan ve ağır bir toprak elementi olan ‘lütesyum’ içeriği düşük olan zirkonları incelediler. Bir dağ silsilesinde yükselen bir yanardağın altında kalan yüksek basınçlı bir magma “çorbası” içindeyken, oluştukları ortam sebebiyle zirkonların içeriğindeki lütesyumun tükendiğini öne sürüyorlar.
Bu ortamda, lütesyum ve öteki elementler öbür elementlerle birlikte yüzüyordu. Her biri var olan elementlerin farklı yoğunluktaki kesimlerini karışımına ekleyen çeşitli mineraller büyüyor olmalıydı. Araştırma, zirkonun çok fazla lütesyumu kendine bağlayan lâl taşıyla [granat] rekabet halinde büyüdüğünü argüman ediyor. Lâl taşı, sırf büyük dağların tartısının altında kalanlar üzere ağır bir yüksek basınca maruz kalan ortamlarda büyük ölçülerde büyüyebilir.
Collins, “Bu, ziyadesiyle uzun ve tartışmalı bir mantık silsilesi” diyor: “Bunun üzere tükenişlere rastlamanızın daha diğer sebepleri de var fakat çok fazla dataya ulaştığımız bir dünyaya giriyoruz. Bu eğilimleri aramak gayesiyle bu şeyleri gereğince hassas istatistiksel yollarla nitekim de değerlendirebilmeye başlıyoruz.”
Bu araştırmanın yürütülme hali tam olarak şöyle: Araştırma takımı kimi büyük sıçramalar yaşasa da, Collins, ulaştığı bilgileri oksijen ve hayatın yükselişiyle ilgili öteki bilgi kümeleriyle karşılaştırarak dikkatli ve mantıklı bir formda ilerlediklerine inanıyor.
İDDİALARI NASIL DESTEKLENEBİLİR?
Collins’e nazaran, günümüzde var olan devasa sıra dağlara işaret eden bir dizi farklı kimyasal gösterge de mevcut; öte yandan, bu yeni dataları doğrulamak ve geliştirmek için kimi yollar var. Araştırma, muhakkak bir yere bağlı olmayan bir global data kümesindeki zirkon tanelerini inceledi. Bulgularını doğrulamanın yollarından biri, bu zirkonları, eski bir dağ silsilesinin belirlenen bir yerinde aramak olabilir.
Collins, şu anda 1 milyar ilâ 500 bin milyon yıl evvelki sıra dağlara bakarak bu işi gerçekleştiren bir araştırma bünyesinde çalışıyor. “Şu anda hepsi düz olsa da, geçmişte var olan gerçek sıra dağların kalıntılarına göz atıyoruz” diyor: “Şimdiyse, bu dağların altında oluşan kayaların açığa çıktığını görüyoruz ve sonra onların oluştukları ve/veya maruz kaldıkları basıncı anlamaya çalışıyoruz; bunun akabinde da ne kadar kayanın bunların üzerinde olması gerektiğini, hasebiyle o devirde dağların ne kadar yüksek olması gerektiğini öğreneceğiz.”
Bu tekniğin, bunun üzere muhteşem dağların mevcudiyetini doğrulamak için bağımsız bir yol olabileceğini ve bu dağların Dünya yüzeyinde aslında nerede olduğunu haritalamayı mümkün hale getireceğini söz ediyor. Collins, “Bu dağların nerede olduğunu haritalamaya başladıktan sonra, onları günümüzde kullandığımız global iklim modellerine yerleştirmeye başlayabilir ve bunu vakitte geriye hakikat yapılandırmaya çalışabilirsiniz” diyor.
Şu anda bir küme farklı araştırma takımı bu mevzu üzerinde çalışıyor, o devirde Dünya’nın neye benzediğini modellemeyi deniyor ve bu sayede jeolojik süreçlerin biyoloji ve kimya üzere yüzey süreçlerini nasıl etkilediğini anlamaya çalışıyor. Bu yeni araştırma, gezegenimizin girift hikayesinde ve Dünya’daki sistemler ortasındaki münasebetleri derin vakit içinde manaya arayışında sırf öteki bir sıkıntı.
Yazının yepyenisi Cosmos Magazine sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
