Tarım nerede, neden, nasıl başladı?

Neolitik Devrim in sonuçları daha sonra kentleşme devlet oluşumundan başlayarak Sanayi Devrimi ne kadarki sürecin kurgusunu oluşturdu Üst Paleolitik devirde beşerler el marifetlerini geliştirerek doğal etrafları ile farklı bir ilgi kurmaya bulundukları bölgeye nazaran yeni besin kaynaklarına yönelmeye başladı İnce işçiliğin yanı sıra soyutlama yetilerini geliştiren Homosapiens in havada dönmeden giden aerodinamik özelliklere sahip esasen kolay bir makine olan ok ve yayı geliştirmesi onu uzman avcı durumuna getirirken olta ve zıpkın üzere aletleri yapabilmesiyle su eserlerinden de yararlanmaları insan nüfusunun süratle artmasına yol açtı

Bu periyotta av ve su eserlerinin yanı sıra insan toplulukları etraflarında var olan yenebilir bitkileri bilhassa yemiş ve kökleri de daha âlâ tanıyarak beslenmelerini çeşitlendirdi Üst Paleolitik devrin ortalarındaki iklim salınımı giderek tesirini arttırarak Buzul Çağı olarak isimlendirilen orta nesilde on beş bin yıl kadar süren olumsuz etraf şartlarının yerleşmesine neden oldu Otçul hayvan sürüleri önbuzul jenerasyonunun hareketine nazaran otlak alanlarını sık sık değiştirdiler Bu süreçte insan toplulukları bulundukları doğal etraf ortamına bağlı olarak farklı beslenme alışkanlıkları geliştirdi Beslenmelerini otçul sürü hayvanlarına bağlayan avcı topluluklar da hayvan sürülerini izleyerek daima olarak yer değiştirdi

Soğuk periyotlarda dünyanın su bilançosunun kıymetli bir kısmının buzul örtüsüne dönüşmesiyle deniz düzlemleri de günümüze nazaran alçaldı Son buzul devrinde günümüzden yaklaşık 20 25 bin yıl öncelerinde de dünya deniz düzlemleri günümüze nazaran 120 m alçalırken bir yanda dünyanın her yerinde kıyı topoğrafyası değişirken iç denizler ile okyanus sitemlerini bağlayan boğazların büyük bir kısmı da karaya dönüştü Dolayısı ile günümüzün ve Üst Paleolitik periyodun bölgeler ortası temas yolları birbirinden çok farklıdır Dünyanın öteki yerlerinde olduğu üzere bölgemizde de Buzul periyodunun iklim şartları MÖ 12 000 yıllarında süratle değişerek günümüzün etrafını oluşturmaya başlamış kuzey enlemlerindeki otçul hayvanlar da büyük sürüler halinde güneye inmişlerdir Bu süreç içinde Anadolu nun iklim şartlarını belirleyen hâkim rüzgâr istikametlerinin değişimi ile günümüzde yarı kurak olan İç Anadolu yağışlı bir periyot geçirdi Tuz Gölü nün kapladığı alan iki katına çıkarak tatlı su gölü durumuna dönüşmesinin yanı sıra bölgenin güneyinde Konya Ovası nda Tuz Gölü nden de daha büyük bir tatlı su gölü de oluştu Çatalhöyük üzere sonraki devrin Neolitik yerleşimleri bu gölün kıyılarında gelişti Güneydoğu Anadolu da ise Diyarbakır ile Urfa ortasındaki Karacadağ ın bir müddet için günümüzde Hindistan ı etkileyen muson yağışlarını alması büyük hayvan sürülerinin barınarak çoğalmasını sağlayan çayırlıkları geliştirdi İşte bu yazının temelini oluşturan tarım bu altlığın üzerinde gelişerek global bir yaşama dönüştü

ANADOLU NUN TARIMA YÖNELMESİ

Başta buğday arpa üzere tahıllar ile mercimekgillerin tarımı Güneydoğu Anadolu da bilhassa Karacadağ etrafında başladı Bu bir tesadüf değil Karacadağ da yeni oluşan doğal etraf ortamının avcılıkla geçinen kalabalık insan topluluklarının bir yerden başkasına göç etmeden rahatlıkla geçinebileceği bir ortamı sağlamış olmasıdır

Ancak insanları bu bölgeye çeken tahıllar değil av hayvanlarının bolluğu oldu diğer bir deyişle beşerler çiftçi olmak için özel bir uğraş vermedi ömürlerini avcılıkla sürdürürken etraflarındaki bitkilerden yararlanmaya başlayıp vakit içinde tahıllara yöneldi Güneydoğu Anadolu buğday arpa çavdar fiğ üzere birçok tahıl ile mercimek ve baklagillerin yabani cetlerinin doğal yaşama alanıdır Bunların bir kısmı bilhassa arpa ve çavdarın yabanıl ataları öteki coğrafyalara da yayıldı lakin buğday ve mercimek bu bölgenin yerli bitkileridir dolayısı ile buğday tarımı yalnızca Güneydoğu Anadolu da başlamış olmalıdır Buna karşılık tahıl tarımı Yakındoğu nun farklı bölümlerinde kısmen birbirinden bağımsız kısmen bölgedeki toplulukların bilgi ve tecrübe paylaşımı ile Filistin ve Zagros lara kadar olan bölgelerde de gerçekleşti

Tahılların yabanıl ataları tarıma alınmış günümüzdeki çeşitlerden çok farklı özelliklere sahiptir taneleri çok daha küçük ve üzerlerinde fazladan bir kapçık daha vardır Lakin daha değerlisi yabanıl tahılın başak verdiğinde tanelerin bizatihi dökülerek etrafa saçılmasını sağlayan bir dokusu vardır günümüzdeki tahıllar üzere toplayarak taşımaya uygun değildir Bu nedenle öteki bitkilerle karışık olarak yetiştiği ortamda biriktirilecek kadar toplanamaz toplanabilmesi için başka otsu bitkiler ile rekabet etmediği bir ortam gerekir Buğdayın başak tutması için bahar yağışları kafidir kurak geçen yazdan etkilenmez Buna karşılık böylesi bir ortamda öteki otsu bitkiler barınamaz Karacadağ da günümüzde yabanıl buğday hala tarla halinde ağır bir örtü olarak doğal ortamdaki varlığını sürdürebilmiştir Büyük bir olasılıkla yabanıl buğdayı nitelikli besin olarak gören beşerler taneleri toplamaya çalışmış toplayabildiklerini de yerleşim yerlerine getirmiş olmalıdır Kuşkusuz bu toplamada toplamaya daha elverişli olan sapa başkalarına nazaran daha bağlı olan taneler ister istemez öne çıkmıştır Bu süreç nesiller uzunluğu sürdükçe toplamaya elverişli tanelerin oranının da artmış olacağını düşünebiliriz

ÇANAK ÇÖMLEK ÖNCESİ DÖNEM

Tek bir tahıl adedinin besin için hiçbir cazipliği olmadığı üzere avuç dolusu da toplasanız besin kaynağı olarak görülemez Taneler kuruyup sertleştiğinde yenmesi daha da güç ve tatsız olur Buna karşılık biriktirilip saklanabilme üzere öteki besinlerde olmayan bir özelliği vardır Şayet nasıl yararlanacağınızı biliyorsanız yazın toplayıp kışın öteki besin kaynakları azaldığında yararlanabileceğiniz sağlam bir besin kaynağı olur Genel olarak bu cins sert taneli tahıl çeşidi bitki ve yemişler ya haşlanıp sulu aş olarak kıymetlendirilir ya da dövüp öğütülerek un haline getirilir Un elde edildikten sonra bunun mayalandırılması öbür bitkilerle karıştırılması ateşte közlenmesi üzere değişik kullanımları olabilir Beşerler kelam konusu tahıllardan yararlanmaya çanak çömlek öncesi devirde başladılar dolayısı ile un ve tahıllardan sulu aş olarak yararlanmaları kelam konusu değildir Buna karşılık öğütücü taş aletlerin en eski örneklerini Üst Paleolitik devrin ortalarından itibaren farklı bölgelerden biliyoruz olasılıkla bunlar sert taneli yemişlerin ezilmesi için geliştirildi Zati Ön Asya Epi Paleolitik devir hafriyat yerlerinin birçoğunda öğütücü taş aletler bulunmuştur Esasen sorun tahıllardan nasıl yararlandıklarından çok tahılları ne vakit faal olarak kullandıkları ve tarımın nasıl olup da ömrün temeli durumuna geldiğidir

Tahıl ve baklagillerin yabanıl ataları tarıma alınanlardan çok farklıdır lakin hangi yol ile olursa olsun yabanıl cinsin tarıma alınmış çeşide dönüşümü birkaç bin yıl üzere hayli uzun bir mühlet içinde gerçekleşti Bu değişim sürecinin izinin nasıl sürüldüğünü anlatabilmek için bitkilerin arkeolojik hafriyatlarda bulunabilirliği üzerinde kısaca da olsa durmakta fayda var Her türlü organik husus üzere bitkiler tahıl taneleri de vakte dayanıksızdır çürür birkaç on yıl üzere kısa bir mühlet içinde izini bırakmadan yok olur Olağan dışı durumlar bir yana bırakılırsa bu tıp organik unsurlar lakin yanarak kömürleşirlerse günümüze ulaşıp arkeolojik hafriyatlarda bulunabilir Yanarak kömürleşen bir kalıntının yandığı tarih genel olarak C14 olarak da isimlendirilen radyoaktivitesinin azalma oranı ölçümüne dayalı olan sistem ile saptanabilmektedir Lakin cins belirlemesi yapılabilmesi için yanarak kömürleşmiş adedin biçimini korumuş olması gerekir Çoklukla mesken ya da ambar yangınları rüzgârsız sakin ortamda olduğu için kömürleşmiş adedin detaylı tarifi yapılabilir Arkeolojik hafriyat bulguları üzerinde çalışan bitki bilimciler bu formda âlâ korunmuş örneklerle alt çeşitlere yabanıldan tarıma alınmış çeşide geçişin hangi kademesinde olduğuna kadar pek çok ayrıntıyı hassaslıkla tanımlayabilirler Tekrar birebir biçimde yanmış bitki sapları fitolitler de taneler kadar tıpkı hassaslıkta olmasa da çeşit tarifinde kullanılır

Tek bir tahıl adedinin besin için hiçbir cazipliği olmadığı üzere avuç dolusu da toplasanız besin kaynağı olarak görülemez Taneler kuruyup sertleştiğinde yenmesi daha da sıkıntı ve tatsız olur Buna karşılık biriktirilip saklanabilme üzere başka besinlerde olmayan bir özelliği vardır Şayet nasıl yararlanacağınızı biliyorsanız yazın toplayıp kışın başka besin kaynakları azaldığında yararlanabileceğiniz emniyetli bir besin kaynağı olur Genel olarak bu cins sert taneli tahıl çeşidi bitki ve yemişler ya haşlanıp sulu aş olarak kıymetlendirilir ya da dövüp öğütülerek un haline getirilir Un elde edildikten sonra bunun mayalandırılması öbür bitkilerle karıştırılması ateşte közlenmesi üzere değişik kullanımları olabilir Beşerler kelam konusu tahıllardan yararlanmaya çanak çömlek öncesi periyotta başladılar dolayısı ile un ve tahıllardan sulu aş olarak yararlanmaları kelam konusu değildir Buna karşılık öğütücü taş aletlerin en eski örneklerini Üst Paleolitik devrin ortalarından itibaren farklı bölgelerden biliyoruz olasılıkla bunlar sert taneli yemişlerin ezilmesi için geliştirildi Esasen Ön Asya Epi Paleolitik periyot hafriyat yerlerinin birçoğunda öğütücü taş aletler bulunmuştur Esasen sorun tahıllardan nasıl yararlandıklarından çok tahılları ne vakit aktif olarak kullandıkları ve tarımın nasıl olup da hayatın temeli durumuna geldiğidir

Tahıl ve baklagillerin yabanıl ataları tarıma alınanlardan çok farklıdır lakin hangi yol ile olursa olsun yabanıl çeşidin tarıma alınmış cinse dönüşümü birkaç bin yıl üzere epeyce uzun bir müddet içinde gerçekleşti Bu değişim sürecinin izinin nasıl sürüldüğünü anlatabilmek için bitkilerin arkeolojik hafriyatlarda bulunabilirliği üzerinde kısaca da olsa durmakta fayda var Her türlü organik husus üzere bitkiler tahıl taneleri de vakte dayanıksızdır çürür birkaç on yıl üzere kısa bir mühlet içinde izini bırakmadan yok olur Olağan dışı durumlar bir yana bırakılırsa bu cins organik hususlar fakat yanarak kömürleşirlerse günümüze ulaşıp arkeolojik hafriyatlarda bulunabilir Yanarak kömürleşen bir kalıntının yandığı tarih genel olarak C14 olarak da isimlendirilen radyoaktivitesinin azalma oranı ölçümüne dayalı olan sistem ile saptanabilmektedir Lakin tıp belirlemesi yapılabilmesi için yanarak kömürleşmiş adedin biçimini korumuş olması gerekir Çoklukla konut ya da ambar yangınları rüzgârsız sakin ortamda olduğu için kömürleşmiş adedin detaylı tarifi yapılabilir Arkeolojik hafriyat bulguları üzerinde çalışan bitki bilimciler bu formda yeterli korunmuş örneklerle alt çeşitlere yabanıldan tarıma alınmış çeşide geçişin hangi evresinde olduğuna kadar pek çok ayrıntıyı hassaslıkla tanımlayabilirler Yeniden birebir formda yanmış bitki sapları fitolitler de taneler kadar birebir hassaslıkta olmasa da tıp tarifinde kullanılır

Ancak yeniden de sağlıklı ve kapsamlı bir sonucun elde edilebilmesi örnek sayısına bağlıdır Son yıllarda kazıların sayısındaki artış kadar hafriyat tekniklerinin de giderek gelişmesi beslenme ile ilgili bilgilerimizi arttırmanın yanı sıra daha sağlam yorumlar yapılmasını da sağladı Fakat üstte da değindiğimiz üzere yabanıl çeşidin tarıma alınmış tipe dönüşümü çok yavaş bir süreç içinde gerçekleşti bu da insanların tahıllardan bilinçsiz rastgele yararlanmadan şuurlu seçiciliğe aktif kullanıma başladıkları tarihi kesin olarak değil mümkünlük hesapları ile belirlenmesine neden oldu Bu nedenle beşerler kesin olarak şu tarihte topladıkları tohumları ekerek tarıma başladılar demek mümkün değildir Fakat tekrar de hafriyatlarda av hayvanlarına ilişkin kemiklerin sayısı azalırken tahıl işlemede kullanılan aletlerin sayısının artması ambar üzere tahılların saklanacağı yerlerin gelişmesi ömür tertibindeki değişiklikler ve tahılların cazipliği ile sayısı artan fare kemiklerinin çoğalması üzere göstergeler aktif tarıma geçildiğinin ispatlarının sadece bazılarıdır

Ayrıntıları bir yana bırakırsak Neolitik periyodunun sonlarında Güneydoğu Anadolu Kuzey Suriye ile Kuzey Irak yörelerinde insanların beslenmesinde tarımın av ve toplayıcılığın önüne geçmiş olduğunu Çanak Çömlekli Neolitik periyodun birinci etaplarında yaklaşık MÖ 7400 yıllarında bölgedeki toplulukların sözün tam manası ile çiftçi olduklarını söyleyebiliriz Çiftçiliği tarımın başlangıcını sadece beslenmedeki bir değişim olarak görmek yanlışsız değildir Hayatın tüm kurgusu tarımla birlikte değişmiştir

TARIM VE ÖMRÜN KURGUSUNUN DEĞİŞİMİ

Başka besinlerin yanı sıra tahıl tanelerinin toplanması beslenme alışkanlıklarının çeşitlenmesi dışında toplum hayatına tesir yapmaz Buna karşılık topladığınız tohumları ekerek eser elde etmek istediğinizde insan ve etraf ortasındaki yeni bir süreci de başlatmış olursunuz Sizden evvel hiç kimsenin eşmediği bitkilerden onların sarmal haline gelmiş köklerinin ayıklanmadığı bir toprağa tohum ekmek günümüz şartlarında bile güç başarılacak bir uğraştır Tarımın başladığı devirlerde aletlerin üretimi için kullanılan hammaddeler sert kayaçlar yongalanabilir çakmaktaşı obsidyen tahta ve boynuzla sonludur Toprağı eşeleyebilecek bir aleti biçimlendirip günümüzün kazması üzere bir sapa bağlayıp binlerce yılın birikimi bitki köklerinden arındırarak ekim yapabilecek duruma getirmek her manada büyük bir efor gerektirir Büyük olasılıkla başlangıçta tohumlar bir sopaya bastırarak toprağa açılan deliklere tek tek atılarak dikilmiştir Ekim yapılan toprağın kelamın tam manasıyla ne vakit sürüldüğünü söyleyecek durumda değiliz günümüzde hala kullanılmakta olan kara saban güçlü hayvanların evcilleştirilmesinden sonra gelişmiş bir araçtır Her ne kadar Çanak Çömleksiz Neolitik devir içerisinde yaban sığırı evcilleşmişse de bu hayvanın gücünden tarla sürmek için birinci defa ne vakit yararlanıldığını lakin varsayımlarla söyleyebiliriz

Tarımın gereği olarak tabiattaki bir toprak kesiminin büyük emek vererek paha üretecek halde dönüştürülmesi ister istemez o toprağın ferdi sahiplendirilmesini gündeme taşıdı Bu durum ileride tapu olarak tanımlanan toprağın bireyin üzerine geçirilmesiyle çözümlendi Bu dönüşümün gereği olarak ortaya çıkan ikinci sorun sahiplenilen toprağın geleceği toprağın kime ve nasıl aktarılacağı oldu Bu sorunun tahlili ise miras hukukuyla sizin ardılınızın kim olacağının belirlenmesi oldu Etnografik bilgiler tarıma geçmemiş avcı topluluklarda bireylerin çocuklarının mirasçı ardılı olarak görülmediğini gösteriyor Münasebetiyle tarıma dayalı bir ömür biçimiyle birlikte ister istemez tapu miras aile mirasçı üzere yeni ve belirleyici kavramlar da ortaya çıktı

Tarım şayet beslenmenin temeli olacak kadar ağır olarak yapılıyorsa bireyin ötesinde iş gücü gerektirir Bu kimi durumlarda süreçle birlikte gelişen miras hukukuyla kontaklı olarak birbiriyle soy bağı olan kalabalık ailelerin birlikte çalışmasıyla çözümlenebildi kimi durumda ise ücretli iş gücü gerekti Bir bireyin mülkü olarak görülen tarlada oburlarının emekçi olarak çalışması yeni bir toplum sistemini ve toplum katmanlarını ortaya çıkardı Bu durumun yansıması sulu tarım yapmanın gerektiği yarı kurak ve kurak bölgelerde çok daha abartılı sonuçlar verdi Sulu tarımla elde edilecek randıman alan ünitesinde kuru tarımda elde edilecek eserin kat kat üzerindedir gereksinim duyulandan kat kat fazla eser ortaya çıkar Çoklukla sulu tarımın yapıldığı bu tıp bölgeler Suriye Mezopotamya örneklerinde olduğu üzere doğal etrafın çok hudutlu imkanlar sağladığı yörelerdir Bu durum elde edilen artı eserin gerek duyulanlar için kullanılmasını diğer bir deyişle artı eserin artı pahaya dönüşmesini sağladı Esasen sulu tarımın yapılabilmesi için gereken iş gücü kuru tarımdan kat kat fazladır oluşan artı kıymet öteki bölgelerdeki insanların buraya personel olarak gelmesini sağlayacak çekim odağı oluşturur Sonuç olarak doğal etrafın çok sonlu olduğu artı pahanın oluştuğu bir bölgede giderek sayısı artan fiyatlı emekçi olarak çalışan bir nüfus gerekir Oluşan yeni olgunun temel taşları bu kalabalığın beslenmesi sistemi bozmayacak bir halde iş yaparak yaşayabilmesi oluşan artı pahaya dayalı bir iktisat ile ticaretin yapılması artı pahanın korunması artı bedelle zenginleşen bir toplum katmanının ortaya çıkması bürokrat tüccar silahlı güç güçlü yöneticiler zenginleşmiş ayrıcalıklı toplum katmanı oldu Bu dönüşüm kolay tarıma dayalı Neolitik devir topluluklarının kentleşme devlet imparatorluk süreçlerinden geçerek Sanayi Devrimi ne kadar olan sistemin itici gücü oldu Buna karşılık sulu tarıma gerek duyulmayan kuru tarım bölgelerinde Neolitik periyotla birlikte başlayan ömür varlığını gelişen devlet ya da imparatorluklar tarafından sahipleninceye kadar katmanları ayrışmamış olarak uzun vakit sürdürebildi

Burada kelamını ettiğimiz Neolitik periyotla başlayan tarım MÖ 3 bin yılda Birinci Tunç Çağ da yeni bir sıçrama yaptı bu İkincil Tarım Devrimi olarak da isimlendirilir Bu süreçte öncesinden çok daha tesirli sonuç verecek tarım araçları gelişirken ağır tarım uygulaması ortaya çıktı At ve sığırın evcilleştirilmesi bunların gücünden yararlanarak toprağı sürmek için geliştirilen saban çok geniş alanların tarıma alınmasını sağladı ve böylelikle randımanı kat kat artırdı Artan tarım eserlerinin süratle işlenmesi için orak bıçakları geliştirilirken hayvanların çektiği dövenlerle hasadın süratli bir biçimde kaldırılması sağlandı Tarım teknolojisindeki gelişmenin yanı sıra Birinci Tunç Çağ üzüm zeytin üzere sanayi bitkilerinin de tarıma alındığı bunların süreçten geçirilerek şarap ve zeytinyağı üzere ticari pahası olan eserlere dönüştürülmesiyle iktisadın öteki bir boyuta taşındığı bir periyot oldu Bunu MÖ 2 nci binyıldan itibaren madenin tarım aletlerinde kullanılması izledi Lakin bu değişimin her bölgeye birebir biçimde yansımaması nedeniyle bölgeler ortası farklılıklar daha da abartılı duruma geldi

YAKINDOĞU DIŞINDA GELİŞEN TARIMA BİR BAKIŞ

Tarım sırf bölgemizde başlamadı başta Çin Orta ve Güney Amerika üzere farklı coğrafyalarda farklı vakitlerde farklı süreçler içinde Anadolu da bizim bölgemizden farklı bitkiler tarıma alındı Örneğin Çin de pirinç Kuzeydoğu Asya da darı Amerika da patates ve mısır olmak üzere bölgeden bölgeye değişen epeyce geniş bir yelpaze vardır Birebir formda her bir bölgede tarımın başlangıcına neden olan süreç getirdiği sonuçlar günümüze yansıyan tesirleri birbirinden farklı oldu Örneğin Çin de yerleşik ömür MÖ 20 000 yıllarında Anadolu dan çok daha evvel başladı Tekrar Anadolu dan çok daha eski bir tarihte MÖ 18 000 yıllarında kilden kap kacak üretimi ortaya çıkarken buna karşılık tarımın başlangıcı MÖ 4000 yıl üzere geç bir tarihte geldi Enteresan olan Yakındoğu Çin ya da Amerika üzere birbirinden farklı olan bölgelerde tarım bir mühlet sonra her birinde farklı nedenlere bağlı da olsa kent devlet bürokrasi ordu ruhban sınıfı güçlü idare erki sonuçlarını doğurdu Lakin bu yazıyla genelleyerek özetlediğimiz sürece farklı bir bakış açısıyla baktığımızda günümüz ömrünün altlığını oluşturan Sanayi Devrimi nin bölgemizde Neolitik devirle birlikte gelişen tarım tertibinin bir sonucu olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarihöncesi Arkeolojisi Anabilim Dalı