Joseph Glauber ve David Laborde
Sürmekte olan Rusya-Ukrayna çatışması ham husus piyasalarını sarstı ve global besin güvenliğini tehdit ediyor. Ukrayna krizi patlak verdiğinde, Covid-19 salgınının ve öbür faktörlerin tesirleri nedeniyle besin fiyatları aslında yüksekti. Güney Amerika’da yaşanan verimsiz hasatlar, yüksek global talep ve tedarik zinciri meseleleri, tahıl ve yağlı tohum stoklarını düşürerek fiyatları 2011-13’ten beridir en yüksek düzeylere çıkardı.
Bitkisel yağ fiyatları da rekor düzeylere ulaştı ve bu durum, Güney Amerika’da gerçekleşen yetersiz soya fasulyesi üretimini, Malezya’daki hasat meseleleri nedeniyle hurma yağı arzındaki düşüşü ve biyodizel üretimi maksadıyla hurma ve soya fasulyesi yağının kullanımında yaşanan keskin artışın bir yansıması niteliğinde. Yakıtlar, gübreler ve böcek ilaçları üzere kıymetli enerji-yoğun girdilerin fiyatları da rekor düzeylere yaklaştı.
EN BÜYÜK ACIYI İTHALATÇI ÜLKELER ÇEKECEK
Ukrayna’daki savaş, kısa vadede global tahıl, doğal gaz ve gübre arzında görülen aksamalar sebebiyle global piyasaları daha da etkileyecek ve bu durum yeni bir ekim dönemine girerken üreticiler üzerinde olumsuz tesirlere yol açacak. Bu, hâlihazırda yüksek olan besin fiyatlarını daha da yükseltebilir ve birçoğu salgının besin arzında neden olduğu aksamalar ve artan fiyatlar nedeniyle son yıllarda yetersiz beslenme oranlarında bir artış görülen düşük gelirli, besin ithal eden ülkeler açısından önemli sonuçlar doğurabilir.
Karadeniz bölgesi son 30 yıl içinde tahıl, yağlı tohum ve bitkisel yağ tedarikinde kıymetli bir global kanal haline geldi. 1990’ların başında, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, bölge değerli bir tahıl ithalatçısıydı.
Bugün, Rusya ve Ukrayna’nın yaptığı ihracat, dünyada ticareti yapılan toplam kalorinin yaklaşık yüzde 12’sini teşkil ediyor ve bu iki ülke buğday, arpa, ayçiçeği ve mısır da dahil olmak üzere birçok kıymetli tahıl ve yağlı tohum alanında birinci beş global ihracatçı ortasında bulunuyor. Ukrayna birebir vakitte global piyasanın yaklaşık yüzde 50’sini oluşturan en büyük ayçiçeği yağı ihracatçısıdır.
Bu eserler kelam konusu olduğunda, birçok ülke, büyük ölçüde Ukrayna ve Rusya’dan yapılan ithalata bağımlı durumda. Mesela, Kuzey Afrika ve Orta Doğu, tahıl muhtaçlıklarının yaklaşık yüzde 60’ını ve buğday ve arpa gereksinimlerinin yüzde 40 ilâ yüzde 50’si ortasında kalan büyük bir kısmını Ukrayna ve Rusya’dan ithal ediyor. Ukrayna bununla birlikte Avrupa Birliği ve Çin’in yanı sıra Mısır ve Libya da dahil olmak üzere birçok Kuzey Afrika ülkesi için kıymetli bir mısır tedarikçisi pozisyonunda.
MUHTEMELEN TAHIL VE YAĞLU TOHUM İHRACATI AKSAYACAK
Buğday ve arpa eserlerinin büyük kısmı yaz aylarında hasat edilerek sonbaharda ihraç edilir; buğday ve arpa ihracatının büyük kısmı ise şubat ayı sonuna dek gerçekleştirilir. Bununla birlikte, Ukrayna’nın mısır ve ayçiçeği tohumu yağı ihracatı ilkbahardan yaz başlarına kadar ağır biçimde gerçekleşir ve tahıl ve yağlı tohum ihracatının büyük kısmı Odessa’dan ve Karadeniz’in batı kıyısındaki öteki limanlardan yapılır. Maalesef, Rusya şubat ayının ortasından bu yana fiili biçimde Ukrayna limanlarını abluka altına aldı.
Bununla bir arada, askeri çabanın şiddetlenerek nakliye hizmetlerinin askıya alınmasına yol açması ve Ukrayna’da yaklaşmakta olan buğday hasadı ve bahar ekimlerini tehdit etmesi yüzünden aksamalar yaşanması git gide daha da olası görünüyor.
Bunlara ek olarak, ABD, Avrupa Birliği ve başka iktisatların Rusya karşısında aldığı önlemler, Rusya’nın doğal gaz ve gübre ihracatı üzerinde büyük bir tesir yaratabilir. Rus doğalgazı global ticaretin yaklaşık yüzde 20’sini oluşturduğu ve Rusya AB’nin şu anki ithalatının yaklaşık yüzde 40’ını sağladığı için, Batı’nın Moskova’ya yönelik yaptırımları güç ticaretine ziyan verebilir ve doğal gaz fiyatlarını daha da yüksek düzeylere çıkarabilir.
Avrupalı ithalatçılar elbette ABD üzere öbür tedarikçilere yönelebilirse de lojistik sıkıntılar -ABD’nin sıvılaştırılmış doğal gaz ihracatı- en azından kısa vadede büyük bir rahatlama sağlamadığı üzere maliyetleri de yükseltecek.
Ayrıca gübre fiyatları da yükselebilir; çünkü (küresel azotlu gübre gereksiniminin yüzde 15’ini ve potasyumlu gübrelerin yüzde 17’sini karşılayan) Rusya, azotlu ve potasyumlu gübrelerin en büyük tedarikçilerinden biri ve 2021’de Belarus makamlarının ticari bir havayoluna karşı giriştiği hareketler sebebiyle kimi Batılı ülkelerin yaptırımlarının amacı olan Belarus, global gübre gereksiniminin yüzde 16’sını karşılıyor.
YÜKSELEN GÜBRE FİYATLARI BESİN ÜRETİMİNİ AZALTABİLİR
Rekor seviyedeki fiyatların tesiri nedeniyle memleketler arası gübre piyasaları altüst olmuş durumda ve hâl böyleyken yükselen fiyatların gübre kullanımını büyük oranda azaltabileceği ve global stokların daraldığı ve besin fiyatlarının rekor seviyelere ulaşarak mahallî hasatların yetersiz kalmasına yol açabileceği bir devirde, gelişmekte olan ülkelerin yaşayacağı daha fazla kıtlığın global tesirleri olacak.
Çatışma global besin güvenliği açısından önemli bir tehdit yarattığı için, hükümetler ve memleketler arası kuruluşlar bununla uğraş etmek için bir grup tedbirler almak zorunda.
Uluslararası piyasalarda yaşanan durumlar ziyadesiyle değişken olsa da en acil dert kaynağı, Orta Doğu ve Kuzey Afrika’dakiler üzere tedarik için büyük ölçüde Ukrayna’ya bel bağlayarak besin ithal eden ülkelerin savunmasız durumudur. Hasebiyle, barışı tesis etmeyi amaçlayan global gayretler, global besin güvenliğini daha âlâ korumak doğrultusunda önlemler almayı da içermeli; bu gerçek, Rusya’yı amaç alan yaptırımların Rus ihracatına bağımlı üçüncü taraf ülkeleri etkilememesini gerektirir.
Ve mümkün olduğu kadar, besin ve gübre ihracatının engellenmeden sürmesine imkan sağlanmalı; aksi takdirde, [mevcut durumdan] etkilenen üçüncü taraf ülkeler için bir kadro hafifletici tedbirler paketi yürürlüğe konmalı. Bu bölümlere yaptırım uygulamak, yalnızca global besin kıtlığını daha da kötüleştirecek ve temelde esasen besin güvenliği olmayan toplumları cezalandıracak.
KORUMACI SİYASETLER ÜLKELERE YARDIM ETMEYECEK
Dahası, yükselen ziraî fiyatlar hesaba katıldığı vakit, kimi ülkeler ihracatı kısıtlayarak lokal üreticileri izole etmeyi deneyebilir. Buna benzeri davranışlardan kaçınılması gerek. 2007-08 ve 2010-11 yıllarında da şahit olduğumuz üzere, bu çeşit ‘komşusunu dilenci durumuna düşüren’ siyasetlerin ithalatçı ülkeler, bilhassa de en savunmasız ülkeler üzerinde ziyan verici tesirleri olabilir. Bundan dolayı, memleketler arası hukuku çiğnediği için bir ülkeyi cezalandırmayı amaçlayan yaptırımların yanı sıra yerli tüketicileri korumak için getirilen ihracat kısıtlamaları, global çapta besin güvenliğini koruyacak ve üçüncü taraf ülkeleri daha fazla ziyana uğramaktan koruyacak biçimde tasarlanmalı.
Son olarak, pek çok ülkenin Rus petrolüne ve gazına bel bağlaması büyük siyaset tartışmalarını tetikleyecek ve daha fazla güç egemenliği ve çeşitlendirme muhtaçlığını ortaya çıkaracak.
Öte yandan, biyoyakıt üretimini hızlandırma davetinde bulunan siyasetlere kuşkuyla bakılmalı. Mısır, buğday ve yağlı tohumlar üzere besin eserlerinin dünya genelinde besin dışı kullanımlara yönlendirilmesi, hâlihazırda AB’den Endonezya’ya varıncaya dek besin ve gübre pazarlarında önemli tansiyonlar yaratıyor. Besin ve güç güvenliğine yönelik kapsayıcı bir yaklaşım, besin ve beslenmenin memleketler arası toplum için öncelikli kalmasını sağlamak açısından hayati bir kıymet taşır.
*Joseph Glauber ve David Laborde, Milletlerarası Besin Siyasetleri Araştırma Enstitüsü’nün Piyasalar, Ticaret ve Kurumlar Bölümü’nde kıdemli araştırma görevlileridir.
Makalenin yepyenisi China Daily sitesinde yayımlanmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
