‘Üvey’ kalan kuşakların romanı

“Üvey” 1940’lı yıllarda başlasa da geriye dönüşlerle birlikte yüzyılı aşkın bir vakit dilimini kapsıyor çünkü karakterlerin geçmişleri de kurguda değerli bir yer tutmakta. Böylece Abdülhamit periyodundan, 31 Mart Vakası’ndan, Kurtuluş Savaşı’ndan, Büyük İzmir Yangını’ndan, Türkiye-Yunanistan ortasındaki mübadeleden bahseden eski vakit karakterlerle 1940’lı yıllarda Karabağlar’da Karatekeli Süleyman’ın fırınında başlar anlatı. Akabinde Karatekeli’nin üvey oğlu Cezmi’yi odağa alır anlatıcı. Annesi onu doğururken ölmüş, babası Recep ise Harami Hasan tarafından bıçaklanarak öldürülmüştür. Karatekeli’nin karısı Raziye Ana da iki düşük yaptıktan sonra üçüncü çocuğa tövbe etmiş, çift de Cezmi’yi evlatları üzere benimsemiştir. Cezmi’nin vazifesi ekmekleri dağıtmaktır, ekmekleri dağıtırken de herkesi dinler, insanlara müsamahayla yaklaşır. Böylelikle herkes tarafından sevilen bir delikanlıdır. Natürel onun da bir sevdiği vardır: Kahveci Bekir Sıtkı’nın kuması Gülşah. Diğerinin karısına göz koymayı kendine yediremese de hislerini dizginlemekte de zorlanır Cezmi. Üstelik genç bayan mor bileklerini gösterip delikanlıdan medet umarak kendisini kaçırmasını istemiştir. Çaresiz kedere düşen Cezmi, bir gün babasının katili Harami Hasan’ı kasabada görür, hem de Bekir Sıtkı’nın yakın dostu olduğunu anlar. Böylelikle en yakın arkadaşı Gariban ile ikisinin de hayatını mahvetmek üzere bir plan yapar ancak bu planla birlikte kendi hayatını mahvedecektir…

Böylece romanın birinci kısmı olan “Sabah” sona erer, ikinci kısım “Öğle” başlar. 12 Mart sonrasıdır devir. Bu kısımda Cezmi, Fatma Hanım ile evlenmiş, İbrahim isminde bir oğlu olmuştur. Mizaç itibariyle utangaç olan, yüreğini toplayarak sevdiği bayana, Selma’ya bir türlü açılamayan İbrahim, babasının bakkal dükkânını çalıştırmaktadır. Kendisinin dahi anlamadığı bir sebepten dolayı davacılarla yakınlaşır. Selma’yı davacıların aradığı, emekçinin, işçinin haklarını savunmaya çalışan Murat isimli genç ile görünce bir anlık öfkeyle adamı gammazlayacak, tıpkı babası üzere hem kendisinin hem de diğerlerinin hayatını mahvedecektir.

“Akşam” başlıklı son kısımda ise İbrahim’in oğlu Yiğit ön plandadır. Garsonluk yaparak hayatını kazanan delikanlı bu hayattan nefret eder. Tek bir hayali vardır: Yurtdışına gitmek. Böylelikle gözüne Yunanistan’ı kestirecek, oraya gitmek için hırsızlık başta olmak üzere türlü tertipler döndürecek lakin nihayetinde tıpkı babası ve dedesi üzere yanlış olanı seçecektir fakat tek bir farkla: Diğerlerininkini değil, yalnızca kendi hayatını mahvedecektir.

Böylelikle dede-baba-torun/Cezmi-İbrahim-Yiğit üzerinden neredeyse bir asırlık tarihe şahit oluruz. Kurgu bu üç karakter üzerinden ilerlese de budaklı bir anlatı kelam mevzusudur. Yani, yan karakterlerin de geçmişleri ve iç dünyaları okura aktarılır. O denli ki bir karakterden başkasına geçişler merceği daima dönen bir kamerayı andırır. Sinematografik bu tahkiye zincirini ana karakterlere yumuşak geçişlerle okura sezdirmeden bağlar anlatıcı. Böylece yalnızca vaktin değil bireyin ve toplumun da panoramasını görürüz ki romanda geçen periyotların hem sosyo-ekonomik hem de siyasi iklimini de es geçmez. Dikkate bedel bir konu; hâkim ve gözlemci bakış açılarını harmanlayan üçüncü tekil anlatıcı yalnızca anlatır, taraf tutmaz. Ne bir ileti verme derdi vardır ne de kendini belirli etme. Buna karşın varlığını sezdirir. Elinizdeki metni göz ucuyla sizinle birlikte okuyan bir yabancı misali yanı başınızdaki oyunbazdır. Oyunbaz, diyorum çünkü tabirlerini “pek belirli olmazdı” diye bitirdiğinden asıl karşılığı biliyor da okurdan saklıyor, sadece anlatmanın tadına varmak için anlatıyor üzeredir. Diğer bir deyişle anlatıcısını var eden bir anlatı, anlatısını var eden bir anlatıcı; yani bir oyunsuluk kelam hususudur.

Karabağlar ise baht pergelinin ucunun saplandığı noktadır. Karakterler pergelin çizdiği çemberin hudutlarına ulaşırlar ancak bir halde dışına çıkamazlar. Bu bağlamda Karabağlar, karakterlerin bahtını tayin eden muktedir-kahraman olarak da okunabilir.

“Üzüm bağlarıyla kaplı, üç beş yüz insanın yaşadığı bir yer olan Karabağlar, ortadan geçen yıllardan sonra ufak kesimlere ayrılmış, paylaşılmış ve ne idiği belgisiz, gecekondudan hallice bina yığınlarıyla çepeçevre sarılmıştı. Sırtında on binlerce insan vardı; orta hallisi, fakiri, üçkâğıtçısı, hırsızı, katili, suskunu… Hiç kimse hâlinden şad değildi. Kabahat çok, hatalı yoktu. On binlerce insanı birleştiren en büyük his, birebir semtte oturmaları değil, bu semte olan öfkeleriydi. Vakit zaman komşularla söyleşip iki kahkaha atsalar da, fırsatını bulur bulmaz defolup gideceklerini içten içe biliyorlardı. Bunu başaranlar gizleyemedikleri bir kibirle etrafa sevinç saçarken, geride kalanlar onlara palavradan gülümseyip dikiş tutmaz bir öfkeyle beddua ediyordu. Ve nedense Allah bedduaları daha çabuk kabul ediyordu.” (s.177)

Anlatıda da görüldüğü üzere sakinlerinin mukadderatlarını tayin eden bu muktedir-kahraman tekinsiz, karanlık, huzursuz bir yer olmasının yanı sıra bedduaların daha çabuk kabul edildiği uğursuz, âdeta lanetli bir yerdir de. Lakin ters bir okumayla bunun tam zıddını söylemek de mümkün. Her yerdeki üzere insanın insanın kurdu olmasından ötürü ‘öteki’nin ‘ben’i var etmemesidir asıl sorun. Yeniden de günah keçisi Karabağlar olur. Bu okumayla, lanetli kent mitosu yıkılır, ateşten korkan Prometheus mitosu, yani bir anti-mitos karşımıza çıkar. Karabağlar ise habitustan fazla simulakruma dönüşür. Karabağlıların hayatı da bir simülasyona. Temel itibariyle birçok düşünür bu mevzuyu kitle irtibat araçları ve medya bağlamında irdelese de simüle etmek insan tabiatında vardır, tıpkı Cezmi’nin İbrahim’e söylediği üzere:

“İnsan en büyük palavraları kendiyle dertleşirken söyler a oğlum. Haklı çıkmak için herkesi aptal yerine koyar. En kallavi lafları evvelden hazırlayıp bu laflara uygun düşen arbedeler çıkarır; hasılı, konuşur da konuşur. N’olur sonra? Hiç… Daima palavra dolan.” (s.158)

Sözün özü, varlık şuurunu ıskalayarak kendi olmaklığını öteleyen birey yalnızca hayata değil kendine de üvey kalır. İşte bu üveylikleri mevzu edinen; Pamuk Nine, Trenci Abbas üzere yan karakterleri dahi son derece vurucu halde kurgulanan incelikli bir roman olarak karşımıza çıkar “Üvey.”